Sandesh - Sanskaar Purti - 14 Aug 2016
મલ્ટિપ્લેક્સ
સિનેમાને પૈસા રળી આપતા ધંધા તરીકે નહીં પણ ઉત્તમ કળાસ્વરૂપ તરીકે ટ્રીટ કરતા ફ્લ્મિમેકરો હંમેશાં લઘુમતીમાં હોવાના. આશુતોષ એમાંના એક. હિન્દી ફ્લ્મિ ઈન્ડસ્ટ્રીના સૌથી પ્રતિભાશાળી, એલિટ અને સૌથી એકસકલુઝિવ ડિરેકટરોનું લિસ્ટ બનાવવામાં આવે તો તેમાં આશુતોષ ગોવારીકરને અનિવાર્યપણે ઊંચા પાયદાન પર મૂકવા પડે. એમણે જિંદગીમાં ફ્કત એક ‘લગાન’ (૨૦૦૧) જ બનાવી હોત અને આના સિવાય બીજું કશું જ કામ કર્યું ન હોત તો પણ હિન્દી સિનેમાનો ઈતિહાસ એમને હંમેશાં યાદ રાખત.
આશુતોષે જોકે ‘લગાન’ની પહેલાં અને પછી બીજું ઘણું કામ કર્યું છે. ‘સ્વદેસ’ (૨૦૦૪) શાહરુખ ખાનની શ્રેષ્ઠતમ ફ્લ્મિોમાંની એક ગણાય છે, જે ‘લગાન’ પછી આવી. ત્યાર બાદ રિતિક રોશન-ઐશ્વર્યા રાયની સુપરહિટ ‘જોધા-અકબર’ (૨૦૦૮) આવી. એમ તો અત્યંત નિરાશાજનક ‘વોટ્સ યોર રાશિ?’ (૨૦૦૯) અને લોકોનાં ચિત્તમાં જેનું ટાઈટલ, એકાદું વિઝ્યુઅલ કે ગીતની એકાદ કડી સુધ્ધાં નોંધાઈ નથી એવી અભિષેક બચ્ચન-દિપિકા પદુકોણની ભયંકર નિષ્ફ્ળ નિવડેલી ‘ખેલેંગે હમ જી જાન સ’ (૨૦૧૦) પણ આશુતોષ ગોવારીકરે જ બનાવી છે. છેલ્લે એમણે પ્રોડયૂસ કરેલી ‘એવરેસ્ટ’ (૨૦૧૫) નામની ટીવી સિરીઝ પાસેથી ઠીક ઠીક અપેક્ષાઓ હતી, પણ આ સીરિયલ પણ આશ્ચર્ય થાય તેટલી હદે મામૂલી સાબિત થઈ. આશુતોષના ચાહકો વિચારમાં પડી ગયેલા કે બાવન વર્ષીય ગોવારીકરસાહેબ પોતાનો મિડાસ ટચ ઉત્તરોત્તર ગુમાવી રહ્યા છે કે શું? શું એમની ક્રિયેટિવિટી અને સફ્ળતાનો ધડાધડ નીચે ઉતરી રહેલો ગ્રાફ્ ‘મોહેન્જો દારો’થી પાછો ઉપર ચડશે? ‘મોહેન્જો દારા’ આ શુક્રવારે ઓલરેડી રિલીઝ થઈ ચૂકી છે એટલે આ સવાલોના જવાબ મહદ્દઅંશે આપણને મળી ચૂકયા હશે.
(તાજા કલમઃ 'મોહેન્જો દારો' રિલીઝ થઈ ચુકી છે. ફિલ્મે ઓડિયન્સ અને સમીક્ષકો સૌને અપેક્ષાભંગ કર્યો છે. અફ કોર્સ, આશુતોષની છેલ્લી બે ફિલ્મો 'વોટ્સ યોર રાશિ?' અને 'ખેલેંગે હમ જી જાન સે' કરતાં આ ફિલ્મ અનેક ગણી સુંદર છે, હૃતિકે અફલાતૂન પર્ફોમન્સ આપ્યું છે, ફિલ્મ વિઝ્યુઅલી મસ્ત લાગે છે વગેરે, પણ નબળી સ્ટોરીને કારણે ફિલ્મ જમાવટ કરતી નથી. એક્સાઈમેન્ટની જોરદાર કમી છે. જોતાં જ મોંમાં પાણી આવી જાય પણ વાનગી ખાતાં ખબર પડે કે આમાં તો મારું બેટું મીઠું નાખવાનું જ ભુલાઈ ગયું છે યા તો બહુ ઓછું નમક પડ્યું છે ત્યારે કેવી ફીલિંગ થાય? બસ, 'મોહેન્જો દારો' જોતી વખતે અને જોયા પછી એક્ઝેક્ટલી આવી જ લાગણી જાગે છે.)
આશુતોષના હવે પછીનાં કરીઅરમાં ગ્રાફ્ વિશે અટકળ બાંધતા પહેલાં એમની કારકિર્દીની શરૂઆતના તબક્કાનું સિંહાવલોકન કરી લેવું જોઈએ. આશુતોષ મૂળ તો અભિનેતા. કોલેજનાં વર્ષોમાં તેમનું ધ્યાન ભણવામાં ઓછું ને નાટક-ચેટક તેમજ ઈન્ટરકોલેજિયેટ કોમ્પિટીશન પર વધારે રહેતું. આવી જ કોઈ એકિટવિટી દરમિયાન ફ્લિમમેકર કેતન મહેતાનું ધ્યાન આ વાંકળિયા વાળવાળા અને બહુ જ કયુટ સ્માઈલ ધરાવતા લંબૂશ છોકરા પર પડી. કેતન મહેતાએ એમને પોતાની ‘હોલી’ (૧૯૮૪) નામની ઓફ્બીટ ફ્લ્મિમાં રોલ આપ્યો. કોલેજમાં થતા રેગિંગના થીમવાળી આ ફ્લ્મિનાં સેટ પર આશુતોષનો ભેટો એક નવાસવા એકટર સાથે થયો. એ છોકરો ગુજરાતી નાટકોમાં બેકસ્ટેજ વગેરે કરતો હતો ને એનેય એકટર બનવાનાં ધખારા હતા. આ છોકરાનું નામ હતું, આમિર ખાન.
આમિર તો ફ્લ્મિી પરિવારનું ફરજંદ હતો એટલે એને ‘કયામત સે કયામત તક’થી રીતસર હીરો તરીકે લોન્ચ કરવામાં આવ્યો. પહેલી જ ફ્લ્મિથી એ સ્ટાર બની ગયો ને સમયની સાથે ઈન્ડસ્ટ્રીમાં એનું સ્થાન મજબૂત બનતું ગયું. આ બાજુ આશુતોષ સફ્ળતા માટે હવાતિયાં મારતા રહૃાા. એમણે ‘સરકસ’ (૧૯૮૯) નામની સીરિયલ કરી (જેમાં એનો ભેટો ઓર એક ટેલેન્ટેડ નવા એકટર સાથે થયો હતો. એ દિલ્હીથી પોતાનું નસીબ અજમાવવા મુંબઈ આવ્યો હતો અને એનું નામ હતું શાહરૂખ ખાન), જે હજુ સુધી ખતમ થવાનું નામ લેતી નથી તે ‘સીઆઈડી’ સીરિયલમાં ય આશુતોષે થોડા એપિસોડ્સ કર્યા (૧૯૯૮). ‘નામ’ (૧૯૮૬), ‘સલીમ લંગડે પે મત રો’ (૧૯૮૯), ‘ચમત્કાર’ (૧૯૯૨), ‘કભી હાં કભી ના’ (૧૯૯૩) જેવી ફ્લ્મિોમાં નાના નાના રોલ્સ કર્યા, ખૂબ કોશિશો કરી, પણ આશુતોષ એક એકટર તરીકે ઈન્ડસ્ટ્રીમાં ખુદને એસ્ટાબ્લિશ ન જ કરી શકયા.
એકટર તરીકે પોતાનું ખાસ કોઈ ભવિષ્ય નથી તે સત્ય આશુતોષને સમજાઈ ચુકયું હતું, પણ વાઘે લોહી ચાખી લીધું હતું. એમણે નક્કી કરી નાખ્યું હતું કે સિનેમા-ટીવી જ મારી દુનિયા છે. કરીઅર તો હું આ જ લાઈનમાં બનાવીશ. એકટર તરીકે કામ કરતી વખતે સેટ પર આશુતોષને ડિરેકટોને આસિસ્ટ કરવાની ખૂબ મજા પડતી. પોતાનો શોટ પૂરો થતાં જ તેઓ જાણે અનઓફ્શિીયલ આસિસ્ટન્ટ ડિરેકટર બની જતા. બીજા એકટરોને કયૂ આપવી, કલેપ આપવી વગેરે જેવાં કામો તેઓ કરતા રહેતા. ડિરેકટરો અને ટેકનિશીયનોને જાતજાતનાં સવાલો પૂછે, જાણવાની-સમજવાની કોશિશ કરે. આમ, ફ્લ્મિમેકિંગની એ-બી-સી-ડી આશુતોષ અનાયાસે શીખતા ગયા. અમોલ પાલેકર (જેની ‘કચ્ચી ધૂપ’ નામની ટીનેજરો માટેની મસ્ત સીરિયલમાં આશુતોષે અભિનય કરેલો), સઈદ મિરઝા, મહેશ ભટ્ટ, કુંદન શાહ જેવા કાબેલ ડિરેકટરો સાથે આશુતોષે એકટર તરીકે કામ કર્ર્યુ છે. આમ જુઓ તો આમાંનાં કોઈ આશુતોષના ગુરુ નથી. આશુતોષ એકલવ્યની જેમ સીરિયલ તેમજ ફ્લ્મિમેકિંગની પ્રોસેસ શીખ્યા છે. આશુતોષમાં જોકે એકલવ્યભાવ ગેરહાજર હતો. તેઓ માનતા કે હું જ મારો ગુરુ છું, હું બધું આપબળે શીખ્યો છું. આ પ્રકારનો આત્મવિશ્વાસ જ નહીં, તુમાખી પણ એમનામાં હતાં. આશુતોષે પોતાનું ભવિષ્ય નવેસરથી રિ-ડિફઈન કર્યું: એકટર તરીકે આગળ વધી શકાય તેમ નથી તો શું થઈ ગયું, હું ડિરેકટર બનીશ!
સહાયક દિગ્દર્શક તરીકેનો કોઈ નોર્મલ અનુભવ ન હોવા છતાં એકટર તરીકે નિષ્ફ્ળ ગયેલા આશુતોષને ૨૮ વર્ષની ઉંમરે ડિરેકટર તરીકે પહેલો બ્રેક મળ્યો. તે ફ્લ્મિ હતી, ‘પહલા નશા’ (૧૯૯૨). દીપક તિજોરી, રવિના ટંડન અને પૂજા ભટ્ટે એમાં એકિટંગ કરી. આ મર્ડર મિસ્ટરી બોકસઓફ્સિ પર ન ચાલી ને રિવ્યૂઅરોએ તેને ધોઈ નાખી. આશુતોષ ની હિંમત ન થઈ. તેમણે ‘બાઝી’ (૧૯૯૫) નામની બીજી ફ્લ્મિ બનાવી, જે હોલીવૂડની ‘ડાઈ હાડૅ’ પર આધારિત હતી. બોલીવૂડમાં મસ્ત રીતે સેટ થઈ ગયેલા આમિર ખાન તેમાં હીરો હતા. આશુતોષે ધ્યાન રાખ્યું કે ‘બાઝી’ બનાવતી વખતે એક પણ ફ્લ્મિી મસાલો ભુલાઈ જવો ન જોઈએ. મારધાડ, નાચગાના, એકશન-ઈમોશન બધું જ તેમણે સારી પેઠે ભભરાવ્યું. અરે, આમિર પાસે છોકરીનો વેશ ધારણ કરાવીને સેકસી ડાન્સ પણ કરાવ્યો. પરિણામ? ફ્લોપ. આ મસાલા ફ્લ્મિ ન ઓડિયન્સને ગમી, ન વિવેચકોેએ વખાણી. ડિરેકટર તરીકે બનાવેલી બન્ને ફ્લ્મિો ઉપરાછાપરી ફ્લોપ. હવે? એકટરની જેમ ડિરેકટર તરીકેના ભવિષ્ય પણ પણ તાળું લાગી જશે?
આમિરે ‘બાઝી’માં કામ જરૂર ર્ક્યું, પણ એમની સેન્સિબિલિટી સાથે આ ફ્લ્મિ જરાય મેચ થતી નહોતી. ઈવન આશુતોષ પણ ક્રિએટિવ લેવલ પર ‘બાઝી’થી સંતુષ્ટ નહોતા. તેઓ જાણતા હતાં કે મારધાડ ટાઈપના કમર્શિયલ મસાલાનો ઓવરડોઝ હું ફ્ક્ત બોકસઓફ્સિને ધ્યાનમાં રાખીને કરી રહૃાો છું. જોકે ‘બાઝી’ને કારણે એક સરસ વાત બની. આમિરને સમજાયું કે આશુતોષે ‘બાઝી’ બનાવવામાં લોચા માર્યા છે, પણ આ છોકરો છે ભારે તેજસ્વી. આમિર આશુતોષને કહેતા,’આશુ, તું જે કંઈ બનાવી રહૃાો છે તેમાં તું ખુદ કન્વિન્સ્ડ નથી, તો ઓડિયન્સ કયાંથી કન્વિન્સ થવાનું? જો ડિરેકટર તરીકે તારામાં સેલ્ફ્-બિલીફ્ નહીં હોય, જો તું હિંમત નહીં કરે તો તું કયારેય સારો ડિરેકટર નહીં બની શકે.’
આશુતોષને જોકે આવી બધી શિખામણોની જરૂર જ નહોતી. આશુતોષ ખુદ અનુભવે સમજી ચુકયાં હતા કે મારે મારો અપ્રોચ બદલવો પડશે. જે થતું હોય છે તે સારા માટે થતું હોય છે. જો ‘બાઝી’ કે ‘પહલા નશા’ આ બેમાંથી એકાદ ફ્લ્મિ પણ ચાલી ગઈ હોત તો આશુતોષ કયારેય ‘લગાન’ જેવો માસ્ટરપીસ શકયા ન હોત. તેમને નિષ્ફ્ળતાનાં મોટા ઝટકા લાગ્યા ન હોત તો તેઓ ‘બાઝી’ – ‘પહલા નશા’ ટાઈપની મામૂલી ફ્લ્મિો બનાવ્યા કરત. ડિરેકટર તરીકેની પોતાની બન્ને ફ્લ્મિો ઊંધાં મોંએ પછડાઈ એટલે આશુતોષે આત્મમંથન કરવું પડયું, ક્રિએટિવ ગુપ્તવાસમાં જતા રહેવું પડયું. આખરે માનસિક સ્પષ્ટતા થઈ. એમણે નક્કી કર્યું કે હવે હું બોકસઓફ્સિને ધ્યાનમાં રાખીને ફ્લ્મિ નહીં જ બનાવું. આ બધાં ઉધામા મેં કરી લીધા છે ને એનું પરિણામ પણ જોઈ લીધું છે. બોકસઓફ્સિનું કયાં કશું નક્કી હોય છે? ઓડિયન્સને શું ગમશે તેની કલ્પનાઓ કરીને હવામાં તીર ચલાવવાને બદલે મને ખુદને ગમે એવી ફ્લ્મિો કેમ ન બનાવું? હું ટ્રેન્ડને નહીં અનુસરું. રિસ્ક ઉઠાવવું પડે તો ઉઠાવીશ. મહાન ફ્લ્મિમેકરોએ કયારે બોકસઓફ્સિને ગણકારી હતી? પોતાનાં સપનાંની દુનિયામાં વિહરતા કવિની વાત કરતી ‘પ્યાસા’ કે કલકત્તામાં હાથરિક્ષા ચલાવતા ગરીબ માણસની ‘દો બીઘા જમીન’ લેન્ડમાર્ક ફ્લ્મિો બનશે એવું કોણે કહ્યું હતું? તો બસ, હું પણ એવી જ ફ્લ્મિ બનાવીશ, જેમાં મને ખૂદને ભરપૂર શ્રદ્ધા હોય. જેમાં મારું મન માનતું ન હોય તેવી સ્ક્રિપ્ટને હાથ પણ નહીં લગાડું.
આ પ્રકારના ખુન્નસ સાથે આશુતોષે ૧૯૯૬નાં ઓકટોબરમાં સ્ક્રિપ્ટ લખવાનું શરૂ કર્યું. આ સ્ક્રિપ્ટ પરથી જે ફ્લ્મિ બની તે જ ‘લગાન’ (૨૦૦૧). હિન્દી સિનેમાની આ સર્વકાલિન કલાસિક ફ્લ્મિ ખરેખર કેવી રીતે બની તે વિશે આખું પુસ્તક લખાયું છે.
સો વાતની એક વાત. જો ‘મોહેન્જો દારો’ મસ્તમજાની પુરવાર થશે (જે કમનસીબે નથી થઈ) તો એ અપેક્ષિત ગણાશે. ધારો કે તે આશુતોષની છેલ્લી બે ફ્લ્મિોની તે માફ્ક નિરાશાજનક સાબિત થશે તો ય આશુતોષનાં નામનું નાહી નાખવાની જરૂર નથી. આ એવો કલાકાર છે જેનો માંહોલ હજુ સુધી ‘કરપ્ટ’ થયો નથી… અને ચોખ્ખો માંહોલ ધરાવતો ટેલેન્ટેડ માણસ ગમે ત્યારે ચમત્કાર સર્જી શકતો હોય છે!
શો-સ્ટોપર
મને બીજું કોઈ કામ કરતાં કયારેય આવડયું જ નથી. હું જાતજાતનાં ઉંધામાં કરવાનાં ટ્રાય કરતો, પણ દર વખતે ઊંધા મોંએ પછડાતો એટલે ચુપચાપ પાછો એકિટંગ કરવા માંડતો.
– મનોજ બાજપાઈ
No comments:
Post a Comment