ગુજરાતી કલ્ચર અને સિનેમાઃ ઢોકળા-થેપલાંની પેલે પાર...

દિવ્ય ભાસ્કર – કળશ પૂર્તિ – 1 મે 2019

ટેક ઓફ

ગુજરાતી ફિલ્મમેકરો, કલાકાર-કસબીઓ અને ઓડિયન્સની નવી તેજસ્વી પેઢી આવી ગઈ છે, ગુજરાતી ગુજરાતી સિનેમાનું આખું ચિત્ર બદલાઈ ચુક્યું છે, છતાં પણ ગુજરાતના કેટલાક નાદાન પત્રકારો, ખાસ કરીને અંગ્રેજી મિડીયા સાથે સંકળાયેલા જર્નલિસ્ટો, શા માટે આજની તારીખે પણ ગુજરાતી ફિલ્મ ઇન્ડસ્ટ્રી માટે ઢોલીવૂડ જેવો તદન ગંદો, બિભત્સ અને અપમાનજનક શબ્દ વાપર-વાપર કર્યા જ કરે છે? 

ગરબા, ગાંઠિયા, ખાખરા, થેપલા, ઢોકળા, શેરબજાર, જય શ્રીકૃષ્ણ, કેમ છો અને મજામાં... આપણને આ બધું વાંચવા-સાંભળવા-બોલવામાં આત્મીય અને વહાલું લાગે છે, પણ આ શબ્દોએ આપણું ઘણું નુક્સાન કર્યું છે, સિનેમાની દષ્ટિએ! પડદા પર ગુજરાતી કલ્ચર અથવા ગુજરાતી પાત્ર દેખાડવું હોય તો ગરબા-થેપલા-શેરબજારનો કોઈક રીતે ઉલ્લેખ કરી દો, પાત્રના મોઢે કઢંગી ગુજરાતી લઢણમાં કશુંક બોલાવડાવી દો એટલે કામ થઈ ગયું. આ પાંચ-સાત વસ્તુઓના લિસ્ટે આળસુ નોન-ગુજરાતી રાઇટર-ડિરેક્ટરોનું કામ આસાન કરી નાખ્યું છે. ઢોકળાં આવી ગયાં? ટિક. કેમ છો-મજામાં થઈ ગયું? ટિક. શેરબજારનો ઉલ્લેખ થઈ ગયો? ટિક. બસ, હવે આના કરતાં વધારે ગુજરાતી કલ્ચર દેખાડવાની જરૂર નથી!

જ્યારે રાઇટર-ડિરેક્ટર ખુદ ગુજરાતી હોય, ફિલ્મની ભાષા ગુજરાતી હોય અને ઓડિયન્સ ગુજરાતી હોય ત્યારે પડદા પર ગુજરાતી સંસ્કૃતિ કેવીક ખૂલે અને ખીલે છે? ન્યુ વેવ ગુજરાતી સિનેમાએ આપણા કલ્ચરને કમસે કમ ઢોકળાં-થપેલાં બ્રાન્ડ જુનવાણી લિસ્ટમાંથી બહાર ખેંચી કાઢવાનું સારું કામ કર્યું છે. આથી જ ‘લવની ભવાઈ’માં મલ્હાર ઠાકર દીવમાં ફરતી વખતે આરોહી પટેલને મમ્મીએ ડબ્બામાં પેક કરી આપેલા થેપલાંની વાત કરે છે તો પણ સાંભળવી ગમે છે, કેમ કે અહીં થેપલાં આપણા ઉપર છુટ્ટા ફેંકાતાં નથી, પણ તે સમગ્ર ગુજરાતી માહોલના હિસ્સા તરીકે પેશ થાય છે.

ગુજરાતી કલ્ચર એ કંઈ સ્થિર કે જડ વસ્તુ નથી, હોઈ પણ ન શકે. તે એક જીવંત સ્થિતિ છે, જે સમય પ્રમાણે બદલાતી રહે છે. વચ્ચે વર્ષો સુધી ગુજરાતી ફિલ્મોમાં ગુજરાતી કલ્ચર ગામ, ગાડું અને ગોકીરા વચ્ચે કોહવાઈ ગયું હતું. એ ફિલ્મોમાં મોટા પાઘડા અને ફ્રોક જેવાં કેડિયા પહેરીને હાકોટા પડકારા કરતા પુરુષો તેમજ રંગબેરંગી ઘાઘરી-પોલકાં પહેરીને થનગન કરતી સ્ત્રીઓને જોઈને આપણને થતું કે આ ભવ્ય નરનારીઓ બ્રહ્માંડના કોઈ પણ ગ્રહમાં નિવાસ કરતાં હોઈ શકે, પણ તેઓ ગુજરાતમાં તો નહીં જ રહેતાં હોય!

ગુજરાતી કલ્ચર એટલે માત્ર ખાણીપીણીની કે પહેરવા-ઓઢવાની સ્થાનિક આઇટમો નહીં. કલ્ચર પ્રજાના એટિટ્યુટમાંથી બને છે. એમની સંસ્કારિતા, એમના સામૂહિક ચેતના અને ઇતિહાસબોધમાંથી પ્રગટે છે. પ્રગતિશીલ હોવું, ઉદ્યોગસાહસિક હોવું એ ગુજરાતી સ્વભાવ છે. અજાણ્યા દેશ-વિદેશમાં પણ પોતાનો માર્ગ શોધીને કાબેલિયતના આધારે પોતાની ઉપયોગિતા સિદ્ધ કરવી એ ગુજરાતી એટિટ્યુડનું અત્યંત દૈદીપ્યમાન પાસું છે. ગુજરાતી કલ્ચરનાં આ પાસાં હજુ ગુજરાતી સિનેમામાં ઊભરવાનાં બાકી છે. ‘કેવી રીતે (અમેરિકા) જઈશ?’ નામની ફિલ્મ જરૂર બની ગઈ, પણ આખી દુનિયામાં પ્રસરી ગયેલા ગુજરાતી ડાયાસ્પોરાની કહાણીઓ હજુ ગુજરાતી સિનેમામાં આવી નથી.  

ગુજરાતી ફિલ્મમેકરો અને કલાકાર-કસબીઓની નવી તેજસ્વી પેઢી આવી ગઈ છે, ગુજરાતી ઓડિયન્સ બદલાઈ ગયું છે, ગુજરાતી સિનેમાનું આખું ચિત્ર પરિવર્તિત થઈ ચુક્યું છે, છતાં પણ ગુજરાતના કેટલાક નાદાન પત્રકારો, ખાસ કરીને અંગ્રેજી મિડીયા સાથે સંકળાયેલા જર્નલિસ્ટો, આજની તારીખે પણ ગુજરાતી ફિલ્મ ઇન્ડસ્ટ્રી માટે ઢોલીવૂડ જેવો તદન ગંદો, બિભત્સ અને અપમાનજનક શબ્દ વાપર-વાપર કર્યા જ કરે છે. ગુજરાતી ફિલ્મ ઇન્ડસ્ટ્રી એ ઢોલીવૂડ નથી, વહાલા મિત્રો. ઢોલ ને ધીંગાણાનો જમાનો ગયો.  તમારી સમજને અને દષ્ટિને મહેરબાની કરીને જરા અપડેટ કરો. બોલિવૂડ શબ્દ પણ એટલો જ ગંદો છે, પણ તે એટલી હદે ચલણી થઈ ચુક્યો છે કે તેનું હવે કશું થઈ શકે તેમ નથી, પણ ગુજરાતી ફિલ્મ ઇન્ડસ્ટ્રી હજુ ડિફાઇન થઈ રહી છે ત્યારે ઢોલીવૂડ શબ્દ સહેજ પણ પ્રચલિત ન થાય તે બાબતે સૌએ સભાન રહેવાનું છે.     

કોઈ પણ પ્રજાના કલ્ચરનો સીધો સંબંધ એમના ભાષા-સાહિત્ય સાથે હોવાનો. ગુજરાતી પડદા પણ ગુજરાતી સાહિત્ય કેટલું ઝિલાયું છે? બહુ નહીં. ધ્રુવ ભટ્ટની ‘તત્ત્વમસિ’ પરથી બનેલી સુંદર ફિલ્મ ‘રેવા’ એક તાજું અને ગર્વ થાય એવું ઉદાહરણ છે. જયંત ખત્રીની ‘ધાડ’ વાર્તા પરથી બનેલી એ જ ટાઇટલ ધરાવતી ફિલ્મ લાંબા સંઘર્ષ પછી રજૂ થઈ, પણ મુખ્યઃ વ્યવસ્થિત ડિસ્ટ્રિબ્યુશન અને એક્ઝિબિશનના અભાવે  અપેક્ષિત પ્રભાવ પાડ્યા વિના ઓલવાઈ ગઈ. ભૂતકાળમાં નજર કરીએ તો, ‘ભવની ભવાઈ’, ‘માનવીની ભવાઈ’, ‘કંકુ’, ‘ઝેર તો પીધાં છે જાણી જાણી’, ‘કાશીનો દીકરો’ ‘માલવપતિ મુંજ’ વગેરે જેવી ફિલ્મોનો આધાર ગુજરાતી સાહિત્યકૃતિઓ હતી. મધુ રાયની  અફલાતૂન ‘કિમ્બલ રેવન્સવૂડ’ પરથી તો આશુતોષ ગોવારીકરે પ્રિયંકા ચોપડાને લઈને ‘વોટ્સ યોર રાશિ?’ નામની હિન્દી ફિલ્મ બનાવી હતી. આ ફિલ્મ ફ્લોપ થઈ ગઈ, પણ કોઈ ગુજરાતી ફિલ્મમેકરે ‘કિમ્બલ રેવન્સવૂડ’ પરથી ગુજરાતી ફિલ્મ બનાવવા જવી છે.   

કેટલી બધી સાહિત્યકૃતિઓ પરથી ગુજરાતી બની શકે એમ છે. કુન્દનિકા કાપડીઆની ‘સાત પગલાં આકાશમાં’ નવલકથાએ તે ધારાવાહિક સ્વરૂપે પ્રગટ થઈ ત્યારે હલચલ પેદા કરી નાખી હતી. આ ફેમિનિસ્ટ કૃતિ આજે એક સુંદર ગુજરાતી ફિલ્મનો પાયો બની શકે છે. ચંદ્રકાંત બક્ષીની ‘પેલેસિસિસ’ સંપૂર્ણતઃ સિનેમેટિક છે અને આજની તારીખે પણ તારોતાજા લાગે છે. ધીરુબહેન પટેલની ‘આગંતુક’, વર્ષા અડાલજાની ‘ખરી પડેલો ટહુકો’... આ બધી દમદાર કૃતિઓ એવી છે જે અત્યારના ‘અબર્ન ગુજરાતી’ ફોર્મેટમાં પણ સરસ ફિટ થઈ જાય છે.    

   

ગુજરાતે સહેલી કેટલીક દુર્ઘટનાઓ આપણી સામૂહિક સ્મૃતિનો અંશ બની બની ગઈ છે. આ પીડાદાયી સ્મૃતિ પણ આપણા કલ્ચરનું જ એક પાસું છે. કચ્છનો ભૂકંપ આપણે ક્યારેય ભૂલી શકવાના નથી. આ ભૂકંપના પશ્ચાદભૂ પર સરસ ગુજરાતી ફિલ્મ બની શકે. મચ્છુ નદીની હોનારત પરથી ઓલરેડી ‘મચ્છુ’ નામની ફિલ્મ બની રહી છે. કાને પડતી ખબરો પરથી આ એક આશાસ્પદ ફિલ્મ લાગે છે. ગોધરાકાંડ પરથી અસરકારક ગુજરાતી ફિલ્મ બની  શકે. કેમ નહીં? ગુજરાતના જન્મ સાથે જોડાયેલું મહાગુજરાત આંદોલનની આસપાસ સરસ ઐતિહાસિક કહાણી ગૂંથાઈ શકે. ગુજરાતે દેશ-દુનિયાને કેટલાય મહાન વિભૂતિઓ આપી છે. બાયોપિકના કેટલાય વિષયો ગુજરાતી લેખકો-ડિરેક્ટરોની રાહ જોઈને બેઠા છે.

ગુજરાતનાં જુદાં જુદાં નગરો, જગ્યાઓ અને તેમનો મિજાજ ગુજરાતી કલ્ચર ઘડવામાં મહત્ત્વનો હિસ્સો નોંધાવે છે. અમદાવાદની સાબરમતી નદી અને એના કાંઠે ઊભેલી પતંગ હોટલના ડ્રોન શોટ્સ જોઈજોઈને ગુજરાતી ઓડિયન્સ બોર થઈ ગયું છે. એમને ગુજરાતી ફિલ્મોમાં સુરતના ફ્લાયઓવર્સ જોવા છે, વડોદરાનું ગરિમાપૂર્ણ સોફિસ્ટીકેશન જોવું છે, રાજકોટનો ધમધમાટ જોવો છે. સુરતના હીરા અને કાપડ ઉદ્યોગ, જામનગરની બ્રાસ ઇન્ડસ્ટ્રી, મોરબીની ટાઇલ્સ ઇન્ડસ્ટ્રી  - આ બધું ગુજરાતી ફિલ્મોની વાર્તાના અથવા વાતાવરણનો હિસ્સો હોઈ શકે છે. જો ‘સૈરાટ’ પ્રકારની ફિલ્મમાં ગુજરાતનાં આધુનિક ગામડાં સેન્સિબલ રીતે પડદા પણ આવે તો અર્બન ઓડિયન્સને પણ તે ગમવાનું જ છે. આજે ગુજરાતી ‘ગામડિયા’ પાસે ઇન્ટરેન્ટવાળો સ્માર્ટફોન છે અને તેઓ યુટ્યુબ અને નેટફ્લિક્સ પર એ સઘળું કોન્ટેન્ટ જોઈ શકે છે જે એમના હમઉમ્ર શહેરી ગુજરાતીઓ જુએ છે. ગામડાની યુવતી એ જ શેમ્પૂથી વાળ ધૂએ છે, જે મુંબઈના જુહુમાં રહેતી આધુનિકા વાપરતી હોય. નાટ્યાત્મક રીતે બદલાઈ ચુકેલો અથવા બદલાઈ રહેલો ગ્રામ્ય માહોલ એ ગુજરાતના ગતિશીલ કલ્ચરનું પ્રતીક છે.             

ગુજરાતી કલ્ચરના નામે કંઈ પણ પીરસી દેવામાં આવશે તો તે નહીં જ ચાલે. જેમ કે, ‘ધ ગુડ રોડ’ જેવી અપ્રામાણિક, સ્યુડો અને ઘટિયા ફિલ્મને ગુજરાતી કલ્ચર સાથે કોઈ લેવાદેવા નહોતી. નવું ગુજરાતી સિનેમા હજુ બાલ્યાવસ્થામાં છે. બાળપણ અને તરુણાવસ્થામાં થતી બધી ભૂલો ગુજરાતી ફિલ્મો કરશે જ. દક્ષિણ ભારતમાં ચારેય ભાષાની ફિલ્મ ઇન્ડસ્ટ્રી ધમધમે છે એનું એક મોટું કારણ એ છે કે દક્ષિણની જનતાને હિન્દી ફિલ્મો સાથે ખાસ નિસબત નથી. ત્યાં સ્થાનિક ફિલ્મો એ સ્થાનિક પોપ્યુલર કલ્ચરનો અત્યંત મહત્ત્વનું અંગ છે. બોલિવૂડ છોડો, અહીં હોલિવૂડની એ જ ફિલ્મોનું સ્વાગત થાય છે જે સ્થાનિક સાઉથ ઇન્ડિયન ભાષામાં ડબ થઈ હોય. સિનેમા આખરે તો ધંધો છે. ડિમાન્ડ અને સપ્લાયનું સાદું ગણિત અહીં પણ લાગુ પડે છે. ગુજરાતી ફિલ્મ ઇન્ડસ્ટ્રી કોમર્સના સ્તરે દક્ષિણની ઇન્ડસ્ટ્રી જેટલી સંભવતઃ ક્યારેય ફૂલીફાલી નહીં શકે, કેમ કે ગુજરાતી પ્રજા પર હિન્દી એન્ટરટેઇનમેન્ટની પ્રચંડ અસર છે. હિન્દી પોપ્યુલર કલ્ચરમાં ગુજરાતીપણું ગરબા, ગાંઠિયા, ખાખરા, થેપલા, ઢોકળા, શેરબજાર, જય શ્રીકૃષ્ણ અને કેમ છો પૂરતું સીમિત રહી જતું હોય તો પણ!

0 0 0  

તમિળ ફિલ્મ ઇન્ડસ્ટ્રીને તાળાં કેમ લાગ્યાં?

સંદેશ - સંસ્કાર પૂર્તિ - 27 મે 2018 

મલ્ટિપ્લેક્સ       

            

તમિળ નિર્માતાઓને એવી કે કઈ સમસ્યા નડી ગઈ કે તેમણે 48 દિવસ માટે આખી તમિળ ફિલ્મ ઇન્ડસ્ટ્રીને હડતાળ પર ઉતારી દીધી ? આ સ્ટ્રાઇકનું ધાર્યું પરિણામ આવ્યું ખરું? તમિળ જેવી અત્યંત વિકસિત અને સધ્ધર ઇન્ડસ્ટ્રીને ડિજિટલ સર્વિસ પ્રોવાઇડરોની કે અન્ય કોઈ પણ પ્રકારની મોનોપોલી યા તો પોલિટિક્સ પાટા પરથી નીચે ઉતારી શકતી હોય, તો હજુ તો ઊગીને ઊભી થઈ રહેલી ગુજરાતી ફિલ્મ ઇન્ડસ્ટ્રીએ તો કેટલું બધું સંભાળવું પડે!

48 દિવસ! આટલા બધા દિવસ સુધી આખેઆખી ફિલ્મ ઇન્ડસ્ટ્રી બંધ રહે એ કેવું? તામિલનાડુ ફિલ્મ પ્રોડ્યુસર્સ કાઉન્સિલ (ટીએફપીસી)એ ઘોષિત કર્યું હતું કે પહેલી માર્ચથી અનિયતકાલીન સમય માટે આખી ઇન્ડસ્ટ્રી હડતાળ પર ઉતરશે. થિયેટરોમાં એક પણ નવી તમિળ ફિલ્મ રિલીઝ નહીં થાય, એક પણ તમિળ ફિલ્મનું શૂટિંગ, પોસ્ટ પ્રોડકશન કે પ્રમોશન નહીં થાય. જ્યાં સુધી સમસ્યાનો નિવેડો આવશે નહીં ત્યાં સુધી આ સ્થિતિ યથાવત રહેશે. આ સ્થિતિ એટલે કઈ સ્થિતિ? તમિળ નિર્માતાઓ એવી તો કઈ વિકરાળ સમસ્યા સામે ઝઝૂમી રહ્યા હતા કે કે સાત-સાત વીક સુધી બહું કામકાજ ઠપ્પ કરી દેવામાં આવ્યું? વિશેષ રસ પડે એવી વાત એ છ કે મામલો માત્ર તમિળ ઇન્ડસ્ટ્રી પૂરતો જ સીમિત નહોતો રહ્યો, બલકે તેલુગુ, કન્નડ અને મલયાલમ ઇન્ડસ્ટ્રી પણ થોડા સમય માટે હડતાળમાં જોડાઈ હતી. એવું તે શું બન્યું કે આખેઆખી સાઉથ ઇન્ડિયન ફિલ્મ ઇન્ડસ્ટ્રી એક જ સૂરમાં ‘હમ સાથ સાથ હૈ’ ગીત ગાવા લાગી હતી? 

સ્ટ્રાઇકને કારણે પરિસ્થિતિમાં શું જમીન-આસમાનનો ફરક પડ્યો ખરો?  ઓર એક સવાલઃ સાઉથમાં જે થવું હોય તે થાય, આપણે એટલે કે હિન્દી અને ગુજરાતી ફિલ્મો સાથે સંબંધ ધરાવનારાઓએ શા માટે એમાં રસ લેવો જોઈએ?

તમિળ ભારતની સૌથી વિકસિત ફિલ્મ ઇન્ડ્સ્ટ્રીઓમાંની એક છે. રજનીકાંત, કમલ હાસન, મણિરત્નમ, એ.આર. રહેમાન જેવાં મોટાં માથાં તમિળ ઇન્ડસ્ટ્રીના સદસ્યો છે. સમસ્યાનું મુખ્ય કારણ નિર્માતાઓ અને ડિજિટલ સર્વિસ પ્રોવાઇડર્સ વચ્ચે પડી ગયેલી મડાગાંઠ છે. આગળ વધતા પહેલાં આ ડિજિટલ સર્વિસ પ્રોવાઇડર એટલે શું તે સમજી લેવું પડે. 

આ જમાનો ડિજિટલ ટેકનોલોજીનો છે. આજે આપણે ઘરમાં લેપટોપ ખોલીને, પલંગ પર લાંબા થઈને ઇન્ટરનેટ પર ફિલ્મો જોઈએ, ડીવીડી કે પેનડ્રાઇવ ઇન્સર્ટ કરીને ફિલ્મો જોઈએ કે યુટ્યુબ-નેટફ્લિક્સ-એમેઝોન પ્રાઇમ જેવાં માધ્યમો પર ફિલ્મો કે શોઝ જોઈએ – આ બધું ડિજિટલ ટેકનોલોજીનો પ્રતાપ છે. આપણે મલ્ટિપ્લેક્સમાં પોપકોર્ન ખાતાં ખાતાં ફિલ્મ જોઈએ છીએ તે પણ ડિજિટલ એન્ટરટેઇનમેન્ટ છે. સિનેમાઘરમાં ફિલ્મ દેખાડવાની પરંપરાગત રીત એટલે પ્રોજેક્ટરમાં કચકડાની ફિલ્મ-પટ્ટી (રીલ) ચડાવીને સ્ક્રીન પર વિઝ્યુઅલ્સ ઊપસાવવાં. પરંપરાગત પ્રોજેક્ટરો પ્રમાણમાં સસ્તાં હોય, એનું મેન્ટેનન્સ પણ સોંઘું હોય. એની સામે જોકે પ્રિન્ટનો ખર્ચ ખાસ્સો મોટો હોય. પછી ડિજિટલ ટેકનોલોજી આવી. પડદા પર દેખાતાં દશ્યોની ક્વોલિટી તો અફલાતૂન બની જ, પણ તે સિવાય ડિજિટલ ટેકનોલોજીના ઘણા ફાયદા હતા.

નવી ટેકનોલોજી આવી એટલે સ્વાભાવિકપણે જ કચકડાની પટ્ટી અને ખર્રર્રર્ર અવાજ કરતાં પ્રોજેક્ટરો આઉટ-ઓફ-ડેટ થવાં માંડ્યાં. સમયની સાથે ચાલવા માટે થિયેટરના માલિકોએ નવી ટેકનોલોજીને અનુરૂપ મોંઘાદાટ ઉપકરણો વસાવવા પડે. ડિજિટલ ઇક્વિપમેન્ટ્સનું મેન્ટેનન્સ ખર્ચાળ હોય. વળી થોડા થોડા સમયે તે અપડેટ કરાવતા રહેવું પડે. અલબત્ત, પરંપરાગત પ્રિન્ટની તુલનામાં ડિજિટલ પ્રિન્ટ સસ્તી હોય. કચકડાની પરંપરાગત એક પ્રિન્ટ માટે લગભગ 60 હજાર રૂપિયા ખર્ચવા પડતા. તેની સામે એક ડિજિટલ પ્રિન્ટનો સરેરાશ ખર્ચ 15થી 20 હજાર જેટલો થાય. ખેર, પ્રિન્ટ પરંપરાગત હોય કે ડિજિટલ - તેનો ખર્ચ પ્રોડ્યુસરોએ ઉપાડવાનો હોય, પણ ફિલ્મ દેખાડવા માટેનાં ઉપકરણો વસાવવાની જવાબદારી સિનેમાઘરના માલિકોની રહે.  

સિનેમાઘરના માલિકો કહેઃ નવી ડિજિટલ ટેકનોલોજી માટે જરૂરી એવાં મોંઘાદાટ મશીનો વસાવવા માટે જે તોતિંગ ભંડોળ જોઈએ તે અમે ક્યાંથી લાવીએ? વળી, માત્ર મશીનો વસાવી લેવાથી વાત ક્યાં વાત પૂરી થાય છે0 આ ડિજિટલ મશીનો ચલાવતાં અને અપડેટ કરતાં પણ આવડવું જોઈએને! વળી, અમે ડિજિટલ ટેકનોલોજીમાં આવડું મોટું ઇન્વેસ્ટમેન્ટ કરીએ, પણ એનો ફાયદો (ફિલ્મની પ્રિન્ટનો ખર્ચ ઘટીને ત્રીજા-ચોથા ભાગનો થઈ જતો હોવાથી) પ્રોડ્યુસરોને થાય તે કેવું?

ડિજિટલ સર્વિસ પ્રોવાઇડર (ડીએસપી)ની એન્ટ્રી અહીં થાય છે. આ પ્રોવાઇડરો કહે, ડોન્ટ વરી. ફાયનાન્સની જવાબદારી અમારી. થિયેટરોમાં ડિજિટલ ઉપકરણો માટે જરૂરી ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર અમે ઊભું કરી આપીશું. નિર્માતાઓને જે ટેક્નિકલ સર્વિસ જોઈએ તે પણ અમે પૂરી પાડીશું. બદલામાં તમારે (પ્રોડ્યુસરોએ અને સિનેમાઘરના માલિકોએ સાથે મળીને) અમને વર્ચ્યુઅલ પ્રિન્ટ ફી (વીપીએફ) ચૂકવી દેવાની.

આમ જોવા જઈએ તો આ નિર્માતાઓ, થિયેટરઓનરો, ડિજિટલ સર્વિસ પ્રોવાઇડરો અને દશર્કો બધા માટે વિન-વિન સિચ્યુએશન કહેવાય. નિર્માતાઓનો પ્રિન્ટનો ખર્ચ ખાસ્સો ઘટ્યો અને તેથી તેમના માટે એક સાથે અનેક સ્ક્રીન પર એકસાથે ફિલ્મ રિલીઝ કરવાનું આસાન બન્યું, થિયેટરના માલિકોને અત્યાધુનિક ડિજિટલ ટેકનોલોજી મળી, ઓડિયન્સને ઉત્તમ મૂવી-વોચિંગ એક્સિપિરિયન્સ મળ્યો અને ડિજિટલ સર્વિસ પ્રોવાઇડરને એમની ફી મળી. આ વ્યવસ્થા અમલમાં મૂકાઈ અને છેલ્લાં દસેક વર્ષમાં ધીમે ધીમે કચકડાની પટ્ટીવાળાં પ્રોજેક્ટરોની જગ્યાએ ડિજિટલ ઇક્વિપમેન્ટ્સ ગોઠવાતાં ગયાં. મલ્ટિપ્લેક્સ કલ્ચર અને સિનેમાની ડિજિટલ ટેકનોલોજી બન્નેનો સાથે સાથે વિકાસ થયો.

ક્યુબ, યુએફઓ, સ્ક્રેબલ, રિઅલ ઇમેજ, પીએક્સડી વગેરે ભારતના ફિલ્મોદ્યોગમાં ઓપરેટ કરતા મુખ્ય ડિજિટલ સર્વિસ પ્રોવાઇડરો છે. (આ નામો આપણે ફિલ્મ શરૂ થાય તેની પહેલાં ‘નંબરીયા’ પડે એમાં વાંચીએ છીએ.) તમિળ પ્રોડ્યુસરોનો વાંધો આ પ્રોવાઇડરો સામે જ હતો. તમિળનાડુમાં ક્યુબ, યુએફઓ અને પીએક્સડી મુખ્ય ડિજિટલ સર્વિસ પ્રોવાઇડરો છે. તમિળ પ્રોડ્યુસરોની ફરિયાદ હતી કે આ ડિજિટલ સર્વિસ પ્રોવાઇડરો પોતાની મોનોપોલીનો ગેરલાભ ઉઠાવવા લાગ્યા છે, દાદાગીરી કરવા લાગ્યા છે. ધીમે ધીમે કરતાં તેઓ એટલા પાવરફુલ બની ગયા છે કે અમને (એટલે કે નિર્માતાઓને), થિયેટરના માલિકોને અને લગભગ આખી ફિલ્મ ઇન્ડસ્ટ્રીને પોતાની આંગળીએ નચાવી રહ્યા છે!

નિર્માતાઓની મુખ્ય માંગણી શું હતી? તેમનું કહેવું હતું કે આ ડિજિટલ સર્વિસ પ્રોવાઇડરો અમારી પાસેથી અને થિયેટરના માલિકો પાસેથી સંયુક્તપણે જે વર્ચ્યુઅલ પ્રિન્ટ ફી વસૂલ કરે છે (સ્ક્રીન દીઠ સરેરાશ 20 હજાર રૂપિયા) તે ભયંકર વધારે છે. આ ફીનું ડિંડવાણું જોઈએ જ નહીં. બીજું, એ પ્રોવાઇડરોએ આ ફિલ્ડમાં એન્ટ્રી કરી ત્યારે એવું કહ્યું હતું કે અમે થિયેટરોમાં ડિજિટલ ટેકનોલોજી માટે જરૂરી હોય તે ઉપકરણો ગોઠવીશું અને એક વાર અમારું ઇન્વેસ્ટમેન્ટ સરભર થઈ જશે એટલે તે મશીનો પર થિયેટરોની માલિકી થઈ જશે. આપણે કાર માટે બેંકમાંથી લોન લઈએ એટલે ટેક્નિકલી કાર પર બેન્કનો અધિકાર રહે, પણ ત્રણ-ચાર વર્ષે લોનના તમામ હપ્તા ભરાઈ જાય એટલે કારની સંપૂર્ણ માલિકી આપણી થઈ જાય, એમ.

ગરબડ કે અસ્પષ્ટતા અહીં જ છે. ડિજિટલ સર્વિસ પ્રોવાઇડરોએ સામી દલીલ કરી કે આવી કોઈ વાત જ નહોતી. તમે ઉબર કે ઓલાની ટેક્સીમાં બસ્સો વાર મુસાફરી કરો એટલે કંઈ ટેક્સી તમારી ન થઈ જાય. અમે તો ડિજિટલ ઇક્વિપ્મેન્ટ્સ તમને માત્ર વાપરવા માટે આપ્યાં હતાં! એમની બીજી પ્રતિદલીલ એવી છે કે જો તમે આખી ફિલ્મનું બજેટ ધ્યાનમાં લો તો એમાં અમારી વર્ચ્યુઅલ પ્રિન્ટ ફીનો ભાગ ત્રણ ટકા જેટલો માંડ થાય. આવડો અમથો હિસ્સો પ્રોડ્યુસરોને ભારે પડે છે? જો કોસ્ટ-કટિંગ કરવું જ હોય તો તમે હીરો-હિરોઈનને અને સ્ટાર-ડિરેક્ટરોને જે કરોડો રૂપિયાની ફી ચૂકવો છે તેમાં કેમ કાપ મૂકતા નથી? વળી, તામિલનાડુની બહાર ભારતનાં અન્ય રાજ્યોમાં કે વિદેશમાં તમિળ ફિલ્મો રિલીઝ થાય ત્યાં આ લોકોને વર્ચ્યુઅલ પ્રિન્ટ ફી ચુકવવામાં કશો વાંધો આવતો નથી. એમને માત્ર તામિલનાડુમાં જ વર્ચ્યુઅલ પ્રિન્ટ ફી પોસાતી નથી. આ કઈ ટાઇપનું લોજિક છે? આજે દુનિયા ડિજિટલ બની રહી છે ત્યારે આ નિર્માતાઓ ઊંધાં પગલાં ભરીને પાછા જૂનવાણી એનેલોગ યુગમાં જવા માગે છે? ડિજિટલ સર્વિસ પ્રોવાઇડરોનો એક તર્ક એવો પણ હતો કે નિર્માતાઓ લોકો ખરેખર તો ડિજિટલ સર્વિસ પૂરી પાડનારા નવા ખેલાડીઓને ઘૂસાડવા માગે છે એટલે આ બધાં નાટક કરે છે?

સામસામા બેસીને ખૂબ ચર્ચાઓ થઈ. ગરમાગરમી થઈ, પણ ડિજિટલ સર્વિસ પ્રોવાઇડરો ન માન્યા તે ન જ માન્યા. અગાઉ નોંધ્યું તેમ, પહેલી માર્ચથી તામિલનાડુમાં ફિલ્મ ઇન્ડસ્ટ્રીની સ્ટ્રાઇક શરૂ થઈ  ને પછી અન્ય સાઉથ ઇન્ડિયન ઇન્ડસ્ટ્રીઓએ પોતાનો સર્પોટ જાહેર કર્યો. તમિળનાડુ ફિલ્મ પ્રોડ્યુસર્સ કાઉન્સિલે (ટીએફપીસી) અન્ય મુદ્દાઓ પણ સામેલ કરી દીધા હતા. જેમ કે, થિયેટરના માલિકોએ ટિકિટોના દર ઓછા અને ફ્લેક્સિબલ કરવા, ઓનલાઇન બુકિંગ ઘટાડવું, અમુક સિંગલ સ્ક્રીન થિયેટરવાળા ખૂબ ગોબાચારી કરતા હોવાથી તમામ કામકાજ કમ્પ્યુટર પર જ કરવું, વગેરે. 

દિવસો વીત્યા, અઠવાડિયાં વીત્યા, મહિનો પસાર થઈ ગયો. અરે, 14 એપ્રિલે તામિલનાડુનું નવું વર્ષ પણ પસાર થઈ ગયું. 45 નવી તમિળ ફિલ્મો રિલીઝ માટે કતારમાં ખડી હતી, પણ થિયેટરોમાં માત્ર જૂની ફિલ્મો અને તમિળ સિવાયની ભાષાઓની ફિલ્મો ચાલતી રહી. તમિળ નવા વર્ષની આસપાસ કોઈ નવી ફિલ્મ રિલીઝ ન થાય એવું તમિળ ફિલ્મ ઇન્ડસ્ટ્રીના ઇતિહાસમાં પહેલી વાર બન્યું.  શટ-ડાઉનને કારણે તમિળ ઇન્ડસ્ટ્રીને રોજના છ કરોડ રૂપિયાનું નુક્સાન થતું હતું. કેટલાય લોકો કામકાજ વગર નવરા બેઠા હતા. આખરે સરકારે આ મામલામાં ઝંપલાવવું પડ્યું.  

મિટીંગોના કંઈકેટલાય દોર પછી સર્વસહમતીથી એવું નક્કી કરવામાં આવ્યું કે ડિજિટલ સર્વિસ પ્રોવાઇડરોને ચુકવવી પડતી વર્ચ્યુઅલ પ્રિન્ટ ફી, ફિલ્મના લાઇફટાઇમ રન માટે, 20 હજારથી ઘટાડીને 10 હજાર કરવી. આ ઉપરાંત, બોક્સઓફિસ પર સંપૂર્ણપણે પારદર્શિતા જાળવવી, ટિકિટનું વેચાણ કમ્પ્યુટર દ્વારા જ કરવું, ટિકિટના ભાવ ફ્લેક્સિબલ રાખવા અને ઓનલાઇન બુકિંગના ચાર્જિસ ઓછા કરવા. સ્ટ્રાઇકનો અંત આવ્યો અને 20 એપ્રિલથી નવી તમિળ ફિલ્મો રિલીઝ થવી શરૂ થઈ. શૂટિંગ, પોસ્ટ-પ્રોડક્શન, પ્રમોશન વગેરે પણ પુનઃ શરૂ થયાં.

સ્ટ્રાઇક પૂરી થઈ એટલે 48 દિવસના ફિલ્મી ઉપવાસ પછી તમિળ પ્રજા ભૂખી ડાંસ થઈને થિયેટરોમાં ઉમટી પડી હશે, ખરું? ના, એવું ન થયું. સ્ટ્રાઇકની સમાપ્તિ પછી થિયેટરોમાં ફૂટ-ફોલ્સ એટલું સાધારણ છે કે નિર્માતાઓ નવેસરથી ટેન્શનમાં આવી ગયા છે. આવું કેમ બન્યું? લોકો ફિલ્મો મિસ કરવાને બદલે અન્ય માધ્યમો તરફ વળી ગયા કે શું? સ્ટ્રાઇકને કારણે સરવાળે તમિળ ફિલ્મ ઇન્ડસ્ટ્રીનું ભલું થયું કે નહીં? આનો પાક્કો જવાબ મળતા છ મહિના લાગી જશે. સરકાર પણ આટલા સમયગાળામાં નવાં ધારાધોરણો ઘડી કાઢશે.

કલ્પના કરો. તમિળ જેવી અત્યંત વિકસિત અને સધ્ધર ઇન્ડસ્ટ્રીને ડિજિટલ સર્વિસ પ્રોવાઇડરોની કે અન્ય કોઈ પણ પ્રકારની મોનોપોલી યા તો પોલિટિક્સ પાટા પરથી નીચે ઉતારી શકતી હોય, તો હજુ તો ઊગીને ઊભી થઈ રહેલી ગુજરાતી ફિલ્મ ઇન્ડસ્ટ્રીએ તો કેટલું બધું સંભાળવું પડે!  

0 0 0

‘રેવા’ કેવી છે?

સૌથી પહેલાં તો, કોઈ ગુજરાતી ફિલ્મમેકર ધ્રુવ ભટ્ટની ‘તત્ત્વમસિ’ જેવી નવલકથાને સ્પર્શવાની હિંમત કરે એ જ મોટી વાત છે. ‘તત્ત્વમસિ’ શબ્દનો અર્થ છે, 'તે તુું જ છે.' ધ્રુવ ભટ્ટ નિર્વિવાદપણે આપણી ભાષાના શ્રેષ્ઠ કન્ટેમ્પરરી નવલકથાકાર છે. આ એક એવા સર્જક છે જેમની નવલકથાઓ આજથી સો વર્ષ પછી પણ રિલેવન્ટ હશે અને વંચાતી હશે. ‘સમુદ્રાન્તિકે’ હોય, ‘તત્ત્વમસિ’ હોય કે ‘અકૂપાર’ હોય - મનુષ્યત્ત્વ અને પ્રકૃતિ વચ્ચેનો સંબંધ, સ્વનો સમષ્ટિ સાથેનો સંબંધ – આ એમની નવલકથાઓનો પ્રમુખ સૂર રહ્યો છે. આવી કઠિન થીમ પરથી બનેલી ગુજરાતી ફિલ્મનું ગયા અઠવાડિયે મુંબઇમાં ગોઠવાયેલું પ્રાઇવેટ સ્ક્રીનિંગ અટેન્ડ કરતી વખતે, ફ્રેન્કલી, મનમાં સોલિડ ફફડાટ હતો. ટ્રેલર તો મસ્ત હતું, પણ આખેઆખી ફિલ્મ કેવી બની હશે?

તો આ રહ્યો તેનો જવાબઃ

મોટા ભાગની ફિલ્મો જોતી વખતે એવું થતું હોય છે કે, તેનું ધી એન્ડ થાય, ધીમે ધીમે ડોલતા-ડોલતા ત્રણચાર માળ જેટલા દાદરા ઉતરીને આપણે પાર્કિંગ લોટમાં જઈએ અને ગાડી મલ્ટિપ્લેક્સના પ્રિમાઇસીસમાંથી બહાર કાઢીએ ત્યાં સુધીમાં તો ફિલ્મ આપણી સિસ્ટમમાંથી ખંખેરાઈને બહાર ફેંકાઈ ગઈ હોય, આપણે કોરાધાકોડ થઈ ગયા હોઈએ... પણ ‘રેવા’ જોઈ તે વાતને સાડાપાંચ દિવસ થઈ ગયા છે, હજુ સુધી એણે સિસ્ટમમાંથી બહાર જવાનું નામ લીધું નથી. હજુય એ મનના પડદા પર ચીપકેલી છે.

અલબત્ત, ‘રેવા’ કંઈ નખશિખ પરફેક્ટ ફિલ્મ નથી. ઇન ફેક્ટ, ફર્સ્ટ હાફનો અમુક હિસ્સો ખાસ્સો ઢીલો છે. મનમાં એવોય વિચાર આવી જાય કે માર્યા ઠાર, જેનો ડર હતો એવું જ થયું... પણ ઇન્ટરવલ પડે તે પહેલાં ફિલ્મ તમને બોચીએથી પકડી લે છે અને અંત સુધી છોડતી નથી. ફિલ્મ પૂરી થયા પછી તમારા મનમાં સંતોષ હોય છે. એક સુંદર, સેન્સિબલ અને એન્ટરટેનિંગ ફિલ્મ જોયાનો સંતોષ. ઓવરઓલ ઇમ્પેક્ટ એટલી સરસ છે કે ફર્સ્ટ હાફના અમુક પોર્શનમાં મજા નહોતી આવી તે વાત તમે લગભગ ભૂલી જાઓ છો.

‘રેવા’ની સ્ટોરી વિશે ટૂંકમાં કહીએ તો, આમાં એક એવા યુવાનની વાત છે, જે સ્વકેન્દ્રી છે, ભૌતિકવાદી છે, લાલચુ છે અને ભળતાં જ કારણસર છેક અમેરિકાથી ગુજરાત સુધી લાંબો થાય છે. અહીં આવ્યા પછી એને અકલ્પ્ય અનુભવો થાય છે. એ નમર્દા મૈયાની પરિક્રમા કરે છે. આ સમયગાળા દરમિયાન એને પોતાના માંહ્યલાની ખરી ઓળખ થતી જાય છે અને આખરે એ એક તદન જુદી જ વ્યક્તિ બનીને ઊભરે છે.

‘રેવા’ એક સ્માર્ટ ફિલ્મ છે. એમાં ક્રિયેટિવ લિબર્ટી એવી રીતે લેવામાં આવી છે કે જેથી નાયકની અંતરયાત્રાની, એની સ્પિરિચ્યુઅલ જર્નીની કહાણીમાં જરૂરી માત્રામાં મનોરંજનનું તત્ત્વ પણ ઉમેરાય, આવશ્યક હૂક પોઇન્ટ્સ પણ વણાતાં જાય અને મૂળ નવલકથાનું હાર્દ પણ જળવાઈ રહે. ઉદાહરણ તરીકે, ફિલ્મમાં નર્મદા નદીને સાડી ઓઢાડવાની એક અફલાતૂન સિકવન્સ છે. ‘તત્ત્વમસિ’ નવલકથા (જે મૂળ ‘નવનીત સમર્પણ’ માસિકમાં ‘પ્રતિગચ્છતિ’ શીર્ષક સાથે ધારાવાહિક સ્વરૂપે પ્રગટ થઈ હતી)માં ધ્રૂવ ભટ્ટે આવો કોઈ પ્રસંગ વર્ણવ્યો નથી, પણ ‘રેવા’ની ટીમને રિસર્ચ કરતી વખતે આ વાત જાણવા મળી હતી. નર્મદા નદીને સાડી ઓઢાડવાની આખી વાત ફિલ્મમાં એટલી સરસ રીતે વણી લેવામાં આવી છે કે ધ્રુવ ભટ્ટે જ્યારે ફિલ્મનો રફ કટ જોયેલો ત્યારે તેમને પણ સાનંદાશ્ર્ચર્ય થયું હતું.

ફિલ્મ હોય, નાટક હોય કે નવલકથા હોય – સૂર કરેક્ટ લાગવો જોઈએ. ‘રેવા’ના કિસ્સામાં નિશ્ચિતપણે કહી શકાય કે આ ફિલ્મનો સૂર કરેક્ટ લાગ્યો છે. ક્યાંય કશુંય બનાવટી લાગતું નથી. મૂળ નવલકથા ભલે ગંભીર હોય, પણ ‘રેવા’ કંઈ આર્ટ ફિલ્મ નથી. તે પ્રોપર મેઇનસ્ટ્રીમ મનોરંજક ફિલ્મ છે. મુખ્ય કલાકારોનાં પર્ફોર્મન્સીસ એકધારાં સરસ છે. Chetan Dhananiના રૂપમાં ગુજરાતી સિનેમાને એક મજબૂત લીડીંગ મેન મળ્યો છે એ તો નક્કી. મોનલ ગજ્જર, રુપા બોરગાંવકર, Dayashhankar Pandey, અભિનય બેન્કર સહિતના લગભગ બધાં આર્ટિસ્ટોએ સરસ કામ કર્યું છે. ફિલ્મના ઉત્તરાર્ધમાં આપણા એક પ્રિય સ્ટારની મસ્તમજાની સરપ્રાઇઝ એન્ટ્રી પણ છે. ફિલ્મનું મુખ્ય પાત્ર તો જોકે સ્વયં નર્મદા નદી જ છે. અહીં જુદાં જુદાં લોકાલ જાણે કિરદાર બનીને ઊપસ્યાં છે.

પ્રોડ્યુસર પરેશ વોરા પેશનેટ માણસ છે. તેઓ ધારત તો ઠેકઠેકાણે ‘દે દામોદર દાળમાં પાણી’ કરી શક્યા હોય, પણ ખર્ચ બચાવવાની લાહ્યમાં તેમણે ગુણવત્તા સાથે બિનજરૂરી કોમ્પ્રોમાઇઝ કર્યા નથી. ફિલ્મની મલ્ટિ-ટેલેન્ટેડ કોર ટીમ મલ્ટિ-ટાસ્કિંગમાં માને છે. જેમ કે, રાહુલ ભોલે અને વિનીત કનોજિયા માત્ર ફિલ્મના યંગ ટેલેન્ટેડ ડિરેક્ટરો જ નથી, તેઓ ફિલ્મના રાઇટર અને એડિટર પણ છે. એ જ રીતે ચેતન ધનાણી માત્ર હીરો નથી, તેઓ સહલેખક પણ છે અને તેમણે ફિલ્મનાં અમુક ગીતો પણ લખ્યાં છે. ફિલ્મ ટેક્નિકલી સુંદર બની છે. સિનેમેટોગ્રાફી (સૂરજ કિરાડે) અફલાતૂન છે. અમુક ફ્રેમ્સ, ખાસ કરીને ડ્રોનથી લેવાયેલા શોટ્સ ખરેખર શાનદાર છે.

…અને સંગીતકાર અમર ખાંધા. ક્યાં છૂપાયેલા હતા અમરકુમાર અત્યાર સુધી? ધીસ ઇઝ ધ ટેલેન્ટ ટુ લૂક આઉટ ફોર! સંગીત ‘રેવા’નો સોલિડ પ્લસ પોઇન્ટ છે. પાંચ દિવસથી ‘રેવા’ના ગીતો હું લૂપમાં સાંભળી રહ્યો છું, પણ હજુ ધરાયો નથી. છેલ્લે કયું આલ્મબ આ રીતે લૂપમાં સાંભળ્યું હતું? મને યાદ પણ નથી.

ફિલ્મ જોજો. ફર્સ્ટ હાફમાં ક્યાંક બોર થવાય કે અકળામણ જેવું લાગે તો પણ ઊભા થઈને નાસી ન જતા, બલ્કે ધીરજ રાખજો. અગાઉ ક્હ્યું તેમ સમગ્રપણે આ એક સેન્સિબલ, એન્ટરટેનિંગ અને ગર્વ થાય એવી ફિલ્મ છે. ‘રેવા’ ગુજરાતી ફિલ્મ ઇન્ડસ્ટ્રી મેચ્યોર થઈ રહી છે એનો સંકેત છે. ‘રેવા’ બોક્સઓફિસ પર સફળ થાય તો સમજવાનું કે ગુજરાતી સિનેમાની સાથે ગુજરાતી સિનેમાનું ઓડિયન્સ પણ મેચ્યોર થઈ રહ્યું છે. ટચવૂડ!

   - શિશિર રામાવત

#Reva  #રેવા

0 0 0

એન આર્ટિસ્ટ રિટર્ન્સ…

Sandesh - Sanskar purti - November 26, 2017

મલ્ટિપ્લેક્સ

એક ફ્લ્મિમેકરની ગાડી ધાર્યા પ્રમાણે આગળ ન પણ વધે. મહત્ત્વનું એ હોય છે કે ફ્લ્મિમેકરની ક્રિયેટિવિટી બુઠ્ઠી થઈ જવી ન જોઈએ. એનું જોશ, એનું વિસ્મય, નવું શીખવા-સમજવા-જાણવાની વૃત્તિ અકબંધ રહેવાં જોઈએ. પોતાના મનપસંદ અને પેશનના ક્ષેત્રમાં સતત વિકસતા જવું અને રિલેવન્ટ રહેવું – એક કલાકાર માટે આના કરતાં મોટી કોઈ સિદ્ધિ નથી. 

  થેન્ક ગોડ… તનુજા ચંદ્રા હજુ છે, હેમખેમ છે અને ફુલ ફોર્મમાં છે!

‘કરીબ કરીબ સિંગલ’ જોતી વખતે અને જોયા પછી સૌથી પહેલો હાશકારો આ વાતે થયો હતો. તનુજા ચંદ્રા જેવાં તેજસ્વી ફ્લ્મિમેકર વચ્ચેનાં વર્ષોમાં બોલિવૂડના પટ પરથી લગભગ ગાયબ થઈ ગયાં હતાં. મલ્ટિપ્લેક્સ કલ્ચરનો ઉદય થયા પછી હિન્દી સિનેમા નવી નવી રંગછટા ધારણ ધારણ કરી રહૃાું હતું, નવા તેજસ્વી ફ્લ્મિમેકર્સ મસ્તમજાની ફ્લ્મિો લઈને ઉપસ્થિત થઈ રહૃાા હતા, પણ આવા માહોલમાં એક સમયે નવોદિત ડિરેક્ટર તરીકે જેણે ખૂબ બધી અપેક્ષાઓ ઊભી કરી હતી એવાં તનુજા ચંદ્રાનો કોઈ અતોપતો નહોતો.

યંગસ્ટર્સ કદાચ જાણતા નહીં હોય, પણ તનુજા ચંદ્રાની ડિરેકટર તરીકેની સૌથી પહેલી ફ્લ્મિ આજથી ઓગણીસ વર્ષ પહેલાં આવી હતી, ૧૯૯૮માં. એનું ટાઇટલ હતું ‘દુશ્મન’. મહેશ ભટ્ટનું બેનર. આ એક રિવેન્જ મૂવી હતી, જેમાં કાજોલનો ડબલરોલ હતો. એ વખતે ખાસ જાણીતા ન બનેલા મોટી મોટી આંખોવાળા આશુતોષ રાણાએ આ ફ્લ્મિમાં ઓડિયન્સ કાંપી ઊઠે એવો વિલનનો રોલ કર્યો હતો. ફ્લ્મિ હિટ થઈ અને તેને ડિરેકટ કરનાર તનુજા ચંદ્રા નામની ટ્વેન્ટી-સમથિંગ જુવાનડી એકદમ પ્રકાશમાં આવી ગઈ. અલબત્ત, ‘દુશ્મન’ની પહેલાં તનુજાના નામે બે ફ્લ્મિો ચડી ગઈ હતી, એક લેખિકા તરીકે. એક હતી મહેશ ભટ્ટની ઓફ્બીટ ‘તમન્ના’ (જેમાં પરેશ રાવલે હિજડાની અફ્લાતૂન ભૂમિકા ભજવેલી) અને બીજી હતી યશ ચોપડાની અલ્ટ્રા ગ્લેમરસ ‘દિલ તો પાગલ હૈ’ (શાહરૂખ-માધુરી-કરિશ્મા). આ બંને ફ્લ્મિો ‘દુશ્મન’ની એક જ વર્ષ પહેલાં આવી હતી, ૧૯૯૭માં. તનુજાએ, અલબત્ત, આ ફ્લ્મિો એકલપંડે નહોતી લખી, આ બંનેમાં તેઓ સહલેખિકા હતાં.

તનુજાને ફ્લ્મિી કલ્ચર વારસામાં મળ્યું છે. તનુજાનાં મમ્મી કામના ચંદ્રા સફ્ળ ફ્લ્મિલેખિકા. ‘પ્રેમરોગ’, ‘ચાંદની’, ‘૧૯૪૨: અ લવસ્ટોરી’, ‘કરીબ’ અને લેટેસ્ટ ‘કરીબ કરીબ સિંગલ’ જેવી ફ્લ્મિો કામના ચંદ્રાના બાયોડેટામાં બોલે છે. જાણીતાં ફ્લ્મિ જર્નલિસ્ટ-રાઇટર-રિવ્યુઅર અનુપમા ચોપડા તનુજાનાં મોટાં બહેન થાય. આ ન્યાયે ટોચના ફ્લ્મિમેકર વિધુ વિનોદ ચોપડા તનુજાના જિજાજી થાય. અમેરિકામાં સેટલ થઈ ગયેલા તનુજાના ભાઈ વિક્રમ ચંદ્રા એવોર્ડવિનિંગ નવલકથાકાર છે, જેમના ‘સેક્રેડ ગેમ્સ’ નામના પુસ્તક પરથી નેટફ્લિક્સ સૈફ્ અલી ખાનને લઈને વેબ-સિરીઝ બનાવી રહૃાું છે. નેટફ્લિકસની આ પહેલી ઇન્ડિયન સિરીઝ હશે. ટૂંકમાં, તનુજાનો આખો પરિવાર ક્રિયેટિવ આર્ટ્સ સાથે સંકળાયેલો છે.

Tanuja Chandra

‘દુશ્મન’ પછી એક વર્ષ બાદ તનુજાની બીજી ડિરેક્ટોરિઅલ ફ્લ્મિ આવી – ‘સંઘર્ષ’. તે ઓસ્કરવિનિંગ ફ્લ્મિ ‘ધ સાયલન્સ ઓફ્ ધ લેમ્બ’ પરથી પ્રેરિત હતી. અત્યાર સુધી ફ્કત મારધાડવાળી મસાલા ફ્લ્મિો કરનાર અક્ષયકુમારને જિંદગીમાં પહેલી વાર ‘પર્ફેર્મન્સ ઓરિએન્ટેડ’ રોલ મળ્યો હતો. ફ્લ્મિમાં પ્રીતિ ઝિન્ટા પણ હતી. અદ્ભુત ‘ધ સાયલન્સ ઓફ્ ધ લેમ્બ્સ’ને મનમાં રાખીને ‘સંઘર્ષ’ જોવા ગયેલા દર્શકોને એમાં કયાંથી મજા આવે, પણ સમગ્રપણે આ ફ્લ્મિ ઇન્ડસ્ટ્રી અને ઓડિયન્સનું ધ્યાન જરૂર ખેંચી શકી. સૌને નવાઈ એ વાતની લાગતી હતી કે તનુજા ચંદ્રા નામની આ ચશ્મિસ્ટ છોકરી દેખાવે તો સાવ દુબળીપાતળી ને સીધીસાદી છે, પણ એની ફ્લ્મિો આટલી હિંસક અને ડાર્ક કેમ હોય છે?

બોલિવૂડની હોટ-એન્ડ-હેપનિંગ ડિરેકટર તરીકે પ્રતિષ્ઠા હજુ બને ત્યાં તો તનુજા ચંદ્રાનાં વળતાં પાણી શરૂ થઈ ગયાં. ત્રીજી ફ્લ્મિ, ‘યે ઝિંદગી કા સફર’ (અમિષા પટેલ-જિમી શેરગિલ, ૨૦૦૧). ફ્લોપ. ‘સૂર’ (લકી અલી – ગૌરી કાર્ણિક, ૨૦૦૨). ગીતસંગીત સારાં પણ ફ્લ્મિ હરખાવું પડે એવી નહીં. ‘ફ્લ્મિ સ્ટાર’ (પ્રિયાંશુ ચેટર્જી – મહિમા ચૌધરી, ૨૦૦૫). હરામ બરાબર કોઈએ આ ફ્લ્મિનું નામ પણ સાંભળ્યું હોય તો! ‘ઝિંદગી રોકસ’ (સુસ્મિતા સેન-શાઇની આહુજા, ૨૦૦૬). ડિટ્ટો. ‘હોપ એન્ડ અ લિટલ સુગર’ (મહિમા ચૌધરી-અનુપમ ખેર વગેરે, ૨૦૦૮). ડિટ્ટો.

…અને બસ, તનુજા ચંદ્રાની ફ્લ્મિોગ્રાફીનો ધી એન્ડ. વેલ, ઓલમોસ્ટ. ૨૦૦૮થી ૨૦૧૭ એટલે કે પૂરાં નવ વર્ષ દરમિયાન તનુજા એવી રીતે ગાયબ થઈ ગયાં કે છાપામાં ‘ખોવાયા છે’ પ્રકારની જાહેરાત આપવી પડે. ગણ્યાગાંઠયા અપવાદ સિવાય ન કોઈ ફ્લ્મિી ઇવેન્ટમાં દેખાય, ન કોઈ એવોર્ડ ફ્ંકશનમાં ફરકે. ટીવી પર આજકાલ અલગ-અલગ શોઝમાં ફ્લ્મિી લોકો પડયાપાથર્યા રહે છે, પણ સ્મોલ સ્ક્રીન પર પણ તનુજાનું નામોનિશાન નહીં. ફ્લ્મિી સામયિકો-લખાણોમાં એમનો ઉલ્લેખ ન મળે. અરે, કોઈના મોઢે પણ એમનું નામ ન સંભળાય. તનુજા ચંદ્રા લગભગ ભુલાઈ ગયાં.

પણ થોડાં અઠવાડિયાં પહેલાં ‘કરીબ કરીબ સિંગલ’નું પોસ્ટર અને ટ્રેલર રિલીઝ થયાં, પ્રમોશનલ એકિટવિટી શરૂ થઈ અને એકાએક આ ફ્લ્મિના ડિરેક્ટર અને સ્ક્રીનપ્લેરાઇટર તરીકે તનુજા ચંદ્રા પ્રગટયાં. ઇરફાન જેવા ધરખમ હીરો સામે પાર્વતી નામની તદ્દન અજાણી મલયાલી એકટ્રેસ મુખ્ય ભૂમિકામાં હતી. ટ્રેલર મસ્ત હતાં, પણ આખું સેટ-અપ લો-પ્રોફાઇલ હતું. તરત ધ્યાન ખેંચાય એવી વાત એ હતી કે વાયોલન્ટ અને ડાર્ક ફ્લ્મિો માટે જાણીતાં તનુજા ચંદ્રાએ આ વખતે પોતાની મૂળ ફ્લ્મિી તાસીર કરતાં તદ્દન અલગ એવી રોમેન્ટિક કોમેડી પર હાથ અજમાવ્યો હતો.

ફ્લ્મિ આ મહિને રિલીઝ થઈ. સુંદર, સહજ અને ઓડિયન્સને હસતા રાખે એવી મજાની ફ્લ્મિ. ૨૦૧૭ની શરૂઆતમાં ઇરફાનને આપણે ‘હિન્દી મીડિયમ’ નામની અફ્લાતૂન ફ્લ્મિમાં હલકાફૂલકા અવતારમાં જોયા હતા. ‘કરીબ કરીબ સિંગલ’ જાણે એ જ હળવાફૂલ અવતારનું એકસટેન્શન છે. ‘કરીબ કરીબ સિંગલ’ કંઈ મહાન માસ્ટરપીસ નથી, ક્ે નથી એણે બોક્સઓફ્સિ પર તોફાન મચાવ્યું, પણ નિઃશંકપણે તે આ વર્ષની સૌથી એન્જોયેબલ ફ્લ્મિોમાંની એક જરૂર છે. આ ફ્લ્મિ જોઈને ઇરફાનના નવેસરથી પ્રેમમાં પડી જવાય છે અને પાર્વતીની હવે પછીની હિન્દી ફ્લ્મિની રાહ જોવાનું મન થાય છે. સૌથી વધારે ધરપત તો, અગાઉ કહૃાું તેમ, એ વાતે થાય છે કે ભલે ‘દુશ્મન’-‘સંઘર્ષ’ પછી તનુજા ચંદ્રાની કરિયર અપેક્ષા પ્રમાણે આગળ ન વધી, ભલે એ વચ્ચેના વર્ષોમાં એ સાવ વિસરાઈ ગયાં પણ થેન્ક ગોડ, એમનો ક્રિયેટિવ ફોર્સ આજેય અકબંધ છે, રિલેવન્ટ છે, કદાચ વધારે અણિયાળો બન્યો છે.

એક મિનિટ. તનુજા ચંદ્રા હમણાં એક ઇન્ટરવ્યૂમાં કહૃાું હતું કે વચ્ચેનાં વર્ષોમાં હું ભલે મીડિયા અને પબ્લિકની નજરમાંથી ઓઝલ થઈ ગઈ હોઈશ, પણ હું નિષ્ક્રિય કયારેય નહોતી બની. તનુજાએ બે ફ્લ્મિોની સ્ક્રીપ્ટ્સ પર કામ કર્યું હતું. કેટલાય ડ્રાફ્ટ્સ તૈયાર કર્યા, કાસ્ટિંગ સુધી વાત પહોંચી ગઈ, પણ છેલ્લી ઘડીએ એક પછી એક બંને પ્રોજેકટ્સ અભેરાઈ પર ચડી ગયા. આ આખી પ્રોસેસમાં એમનો કીમતી સમય વેડફઈ ગયો. એમ તો એમણે આ ગાળામાં ‘બિજનીસ વુમન’ નામનું અંગ્રેજી પુસ્તક પણ લખ્યું. ઉત્તર પ્રદેશના અતરંગી અને અસલી પાત્રોને કેન્દ્રમાં રાખીને લખાયેલી ટૂંકી વાર્તાઓનો આ સંગ્રહ આ જ વર્ષે જુલાઈમાં રિલીઝ થયો હતો.

બનતું હોય છે આવું. ફ્લ્મિલાઇન છે જ એવી. એક ફ્લ્મિ બનવા માટે એકસાથે એટલા બધા ગ્રહોની યુતિ થવી પડતી હોય છે કે એક ફ્લ્મિમેકરની ગાડી ધાર્યા પ્રમાણે આગળ ન પણ વધે. મહત્ત્વનું એ હોય છે કે વચ્ચેના ખાલી અવકાશમાં ફ્લ્મિમેકરની ક્રિયેટિવિટી બુઠ્ઠી થઈ જવી ન જોઈએ. એનું જોશ, એનું વિસ્મય, નવું શીખવા-સમજવા-જાણવાની વૃત્તિ અકબંધ રહેવાં જોઈએ.

Saandeep Patel

આજકાલ ગુજરાતી ફ્લ્મિ ‘લવની ભવાઈ’ તરંગો ફેલાવી રહી છે. એના ડિરેકટર સંદીપ પટેલે અગાઉ ‘મોતીના ચોક રે સપનામાં દીઠા’ (૧૯૯૯) અને ‘ગગો કે’ દા’ડાનું પૈણું પૈણું કરતો’તો’ (૨૦૦૫) બનાવી હતી. એ જમાનો ‘જૂની ગુજરાતી ફ્લ્મિો’નો હતો. વચ્ચેનાં વર્ષોમાં એમણે ખૂબ બધી ટીવી સીરિયલો ડિરેકટ કરી. દરમિયાન ગુજરાતી સિનેમાનો નવો દોર શરૂ થયો અને સંદીપ પટેલ બાર વર્ષ પછી ફરી પાછા ફ્લ્મિમેકર તરીકે મેદાનમાં પાછા ઉતર્યા. બાર વર્ષનો ગાળો બહુ લાંબો કહેવાય. ટીવીના કર્મ્ફ્ટ ઝોનમાં બહાર આવીને નવા સિનેમેટિક માહોલમાં, નવા ઓડિયન્સ માટે, નવી સેન્સિબિલિટી સાથે ફ્લ્મિ બનાવવી સહેલી નથી, પણ ‘લવની ભવાઈ’ જેવી ખુશનુમા, યુથફુલ અને સફ્ળ ફ્લ્મિ બનાવીને સંદીપ પટેલે પુરવાર કર્યું કે એક ફ્લ્મિમેકર તરીકેનું એમનું પેશન કયારેય ઠર્યું નહોતું. બલકે, તે વધારે ધારદાર બન્યું છે. પ્રોજેક્ટ ફ્લોર પર હોય કે ન હોય, પણ એક ક્રિયેટિવ આર્ટિસ્ટ તરીકે તેઓ સતત જાગૃત અને અપડેટેડ રહૃાા છે.

ઘણા કિસ્સાઓ છે. મેઘના ગુલઝારે ૨૦૦૨માં ‘ફ્લિહાલ’ બનાવી હતી. પાંચ વર્ષ પછી ‘જસ્ટ મેરીડ’ નામની ફ્લ્મિ આવી. પછી એ ગાયબ થઈ ગયા. પછી સીધા ૨૦૧૫માં પ્રગટયાં – આરુષી મર્ડર કેસ પર આધારિત ‘તલવાર’ નામની અફ્લાતૂન, ગર્વ થાય એવી ફ્લ્મિ લઈને. માસ્ટર ફ્લ્મિમેકરોની વાત કરીએ તો, સ્ટેન્લી કુબ્રિકની અંતિમ બે ફ્લ્મિો ‘ફુલ મેટલ જેકેટ’ (૧૯૮૭) અને ‘આઇઝ વાઇડ શટ’ (૧૯૯૯) વચ્ચે અગિયાર વર્ષનો ગાળો હતો, ડેવિડ લીનની ‘રાયન્સ ડોટર’ (૧૯૭૦) અને ‘અ પેસેજ ટુ ઇન્ડિયા’ (૧૯૮૪) વચ્ચે ૧૪ વર્ષનો ગાળો હતો, જ્યારે ટેરેન્સ મલિકની ‘ડેઝ ઓફ્ હેવન’ (૧૯૭૮) અને ‘ધ થિન રેડ લાઇન’ (૧૯૯૮) વચ્ચે વીસ વર્ષનો ગાળો હતો!

પોતાના મનપસંદ અને પેશનના ક્ષેત્રમાં સતત વિકસતા જવું અને રિલેવન્ટ રહેવું – એક કલાકાર માટે આના કરતાં મોટી કોઈ સિદ્ધિ નથી.

                                                                        000

સુપર શોર્ટ ફિલ્મ્સ: છોટા પેકેટ બડા ધમાકા

સંદૃેશ - સંસ્કાર પૂર્તિ - રવિવાર - ૨૮ મે ૨૦૧૭

મલ્ટિપ્લેકસ

 કાન ફિલ્મ ફેસ્ટિવલમાં પસંદૃગી પામેલી ‘આફટરનૂન ક્લાઉડ્સ' અને તાજેતરમાં નેશનલ અવોર્ડથી સન્માનિત થયેલી ‘કલ્પવૃક્ષ' - આ બન્ને શોર્ટ ફિલ્મ્સ એફટીઆઈઆઈના વિદ્યાર્થીઓએ બનાવી છે. 

'Kalpvriksh'

ફ્રાન્સમાં પૂરજોશમાં ચાલી રહેલા કાન ફિલ્મ ફેસ્ટિવલનો આજે (28મી મે) બારમો અને છેલ્લો દિૃવસ છે. અતિ ગ્લેમરસ કપડાં ધારણ કરેલી આપણી ઐશ્ર્વર્યા રાય બચ્ચન, દૃીપિકા પદૃુકોણ અને સોનમ કપૂરે અહીં રેડ કાર્પેટ પર લટકમટક કેટવોક કરીને ફોટોગ્રાફરોના ટોળાં સામે સ્ટાઈલથી પોઝ આપ્યા એ તો જાણે બરાબર છે, પણ આ વખતે કઈ કઈ ભારતીય ફિચર ફિલ્મો સ્પર્ધામાં ઉતરી હતી?

ઉત્તર છે: એક પણ નહીં! દૃુનિયામાં સૌથી વધારે ફિલ્મો બનાવતા આપણા દૃેશની એક પણ ફિલ્મ આ વખતે કાન ફેસ્ટિવલની મુખ્ય ચાર પૈકીની એક પણ કેટેગરીમાં કવોલિફાય ન થઈ શકી. આ ચાર કેટેગરી એટલે કોમ્પીટીશન, અન સર્ટન રિગાર્ડ (અર્થાત્, અ સર્ટન ગ્લાન્સ), ક્રિટીકસ વીક અને ડિરેકટર્સ ફોર્ટનાઈટ.
જોકે અમુક ઇન્ડિયાવાલે પોતપોતાની ફિલ્મો પ્રમોટ કરવા કાન જરુર પહોંચી ગયા હતા. જેમ કે, નંદિૃતા દૃાસે નવાઝુદ્દીન સિદ્દીકીને લઈને બનાવેલી ‘મન્ટો', અપર્ણા સેનની  ‘સોનાટા' (જેમાં શબાના આઝમી અને લિલેટ દૃૂબેએ અભિનય કર્યો છે) અને સુંદૃર સી. નામના સાઉથ ઇન્ડિયન ડિરેકટરે બનાવેલી ‘બાહુબલિ' ટાઈપની ભવ્યાતિભવ્ય તમિલ ફિલ્મ ‘સંઘમિત્રા'. એ.આર. રહેમાનના સંગીતવાળી અતિ ખર્ચાળ ‘સંઘમિત્રા'માં શ્રુતિ હસન, જયરામ રવિ અને આર્ય જેવાં કલાકારો છે. આ સિવાય ઓપન એર થિયેટરમાં સંજય લીલા ભણસાલીની ‘દૃેવદૃાસ'નું સ્ક્રીિંનગ થયું હતું. રીમા દૃાસ નામની એક આસામી ડિરેકટરની ‘વિલેજ રોકસ્ટાર્સ નામની ફિલ્મ પણ દૃેખાડાઈ હતી.

ભલું થજો પુનાની ફિલ્મ એન્ડ ટેલિવિઝન ઇન્સ્ટિટ્યુટ ઓફ ઇન્ડિયા (એફટીઆઈઆઈ)ની ‘આફટરનૂન કલાઉડ્સ'  નામની સ્ટુડન્ટ શોર્ટ ફિલ્મનું કે જે ખુલ્લી હરીફાઈમાં ઉતરી શકી. દૃુનિયાભરમાંથી કુલ ૨૬૦૦ શોર્ટ ફિલ્મ્સ સબમિટ થઈ હતી, તેમાંથી ફકત ૧૬ જ ફિલ્મોને પસંદૃ કરવામાં આવી. આમાંની એક એટલે પાયલ ક્ાપડિયા નામની એફટીઆઈઆઈની સ્ટુડન્ટે બનાવેલી ‘આફટરનૂન કલાઉડ્સ'. શું છે એમાં?
સાઠ વર્ષની એ વિધવા સ્ત્રી છે. એના ઘરમાં એના સિવાય એેક નેપાળી કામવાળી પણ રહે છે. ૧૩ મિનિટની આ  ફિલ્મમાં કાળાડિબાંગ વાદૃળવાળી એક બપોર છે, મકાન છે, બે સ્ત્રીઓ છે અને નાની નાની શાંત ક્ષણોમાંથી ઊપસતો તેમનો સંબંધ છે. ઉષા નાઈક અને હમણાં નવાઝુદૃીન સિદ્દીકીવાળી ‘હરામખોર' ફિલ્મમાં આપણે જેને જોઈ હતી એ ત્રિમાલા અધિકારી નામની અભિનેત્રીએ ‘આફટરનૂન કલાઉડ્સ'માં અભિનય કર્યો છે.

'Afternoon Clouds'

એફટીઆઈઆઈમાં ભણતા વિદ્યાર્થીઓને અભ્યાસક્રમના ભાગ રુપે શોર્ટ ફિલ્મ બનાવવાની હોય છે. પાયલ કાપડિયાએ સેકન્ડ યરના પ્રોજેક્ટરુપે પંદૃર દિૃવસમાં ‘આફટરનૂન કલાઉડ્સ' બનાવી હતી. પોતાની ગ્રાન્ડમધરના જીવન પરથી પાયલને આ ફિલ્મનો આઈડિયા મળ્યો હતો. બાય ધ વે, પાયલ  વિખ્યાત કન્ટેમ્પરરી ચિત્રકાર નલિની માલિનીની દૃીકરી થાય.

એફટીઆઈઆઈના સાહેબો સારી ગુણવત્તા ધરાવતી સ્ટુડન્ડ્સ ફિલ્મોને જુદૃા જુદૃા ફિલ્મ ફેસ્ટિવલ્સમાં મોકલતા હોય છે. જોકે કાન ફેસ્ટિવલમાં કોઈ સ્ટુડન્ટ ફિલ્મ મોકલી હોય એવું એફટીઆઈઆઈના ઇતિહાસમાં આ વખતે પહેલી વાર બન્યું હતું. સદભાગ્યે પહેલા જ ધડાકે ફિલ્મ સિલેકટ થઈ ગઈ. પાયલ કાપડિયાને ‘આફટરનૂન કલાઉડ્સ' સિલેકટ થઈ છેક ત્યારે ખબર પડી કે સાહેબોએ એની ફિલ્મને કાન ફેસ્ટિવલ માટે સબમિટ કરી હોતી. આજનું અખબાર આપણા હાથમાં આવશે ત્યાં સુધીમાં ‘આફ્ટરનૂન કલાઉડ્સ'ને કાન ફિલ્મોત્સવમાં કોઈ અવોર્ડ મળ્યો કે નહીં તેની આપણને ખબર પડી ચુકી હશે.

આજે એક બીજી અવોર્ડવિિંનગ શોર્ટ ફિલ્મની વાત કરવી છે. એનું ટાઈટલ છે, ‘કલ્પવૃક્ષ'. થોડાં અઠવાડિયાં પહેલાં નેશનલ અવોર્ડ્ઝથી સન્માનિત થયેલી ફિલ્મોમાં એક ‘કલ્પવૃક્ષ પણ હતી. તેને બેસ્ટ સિનેમેટોગ્રાફી માટે રાષ્ટ્રીય પુરસ્કાર આપવામાં આવ્યો છે. ‘કલ્પવૃક્ષ'ના ટેલેન્ટેડ કાઠિયાવાડી ડિરેકટરનું નામ છે, અભિજીત ખુમાણ. હિન્દૃીમાં બનેલી ફિલ્મની અવોર્ડવિનિંગ  સિનેમેટોગ્રાફી અલ્પેશ નાગરે કરી છે. પાયલ કાપડિયાની માફક અભિજીત અને અલ્પેશ પણ એફટીઆઈઆઈના સ્ટુડન્ટ્સ છે. રાધર, હતા. તેમણે પણ ‘કલ્પવૃક્ષ' ઇન્સ્ટિટ્યુટમાં પ્રોજેક્ટના ભાગરુપે બનાવી હતી.

શું છે ‘કલ્પવૃક્ષ'માં? એક યુવતી છે, મેધા. એના પિતા મૃત્યુ પામ્યા છે. પિતા સાથેનો સંબંધ છેક સુધી સતત તંગદિૃલીભર્યો રહ્યો હતો. પિતાનું મૃત્યુ થઈ ગયું અને ઘણી વાતો કહેવાની રહી ગઈ. ઘણું અધૂરું રહી ગયું. ઘણા છેડા હવામાં અધ્ધર લટકતા રહી ગયા. ધારો કે મૃત પિતા સાથે એક વાર, ફકત એક જ વાર દિૃલ ખોલીને વાત કરવાની, ગિલા-શિકવા દૃૂર કરવાની તક મળે તો? શું આ શક્ય છે? તે માટે શું કરવું પડે? બસ, આ જ ‘કલ્પવૃક્ષનું કથાવસ્તુ છે. ફિલ્મનો કથાપ્રવાહ પૌરાણિક સંદૃર્ભોને સરસ રીતે વણી લઈને, વાસ્તવ - અતિવાસ્તવ અને કલ્પના વચ્ચે માર્ગ કરતો કરતો આગળ વધતો જાય છે.

'Kalpvriksh'

‘બાપ-દૃીકરી વચ્ચેના વણસેલા સંબંધની થીમ ઘણા સમયથી મારા મનમાં હતી,' ડિરેકટર અભિજીત ખુમાણ કહે છે, ‘એક વાર ‘ન્યુયોર્ક ટાઈમ્સ'નો એક લેખ મારા વાંચવામાં આવ્યો. એમાં એક સર્વેની વાત હતી. ૯૦ ટકા અમેરિકનોએ કહેલું કે જો વિકલ્પ આપવામાં આવે તો તેઓ મૃત્યુ પામેલા પોતાના સ્વજનોને એક વાર મળવાનું, એમની સાથે દિૃલ ખોલીને વાત કરવાનું, એમની સાથે સમય પસાર કરવાનું પસંદૃ કરે. મને આ વાત સ્પર્શી ગઈ. બાપ-દૃીકરીની સંંબંધને આ વાત સાથે જોડી, કલ્પવૃક્ષની સંકલ્પનાનો આધાર લીધો, તેમાં મેજિક્ રિયલિઝમ ઉમેર્યું અને આ રીતે ફિલ્મનું નરેટિવ સ્ટ્રકચર ઊભું થયું.'

આર્ટહાઉસ સિનેમાના મિની સેમ્પલ જેવી આ શોર્ટ ફિલ્મનો લૂક રુપકડો છે, પણ સમજવામાં બહુ અઘરી-અઘરી લાગે છે. પહેલી વાર ફિલ્મ જોતી વખતે ‘કવિ કહેવા શું માગે છે' એવો સવાલ જાગે અને ફિલ્મ લગભગ ન સમજાય, એમ બને. જોક્ે એક વાર થીમ સમજી લીધી પછી બીજી વાર ફિલ્મ ધીરજપૂર્વક જોઈએ તો તેનું સૌંદૃર્ય ક્રમશ: ઊઘડતું જાય છે. અભિજીત ફિલ્મનું સ્વરુપ થોડું સરળ અને લોકભોગ્ય ન રાખી શક્યા હોત?

‘એફટીઆઈઆઈમાં સિનેમાની અમુક શૈલીઓને વિશેષ ઉત્તેજન આપવામાં આવે છે,' અભિજીત કહે છે, ‘અમે ‘કલ્પવૃક્ષ'માં મેજિક રિયલિઝમનો ઉપયોગ કર્યો છે. જો દૃર્શકની આંગળી પકડીને એક-એક વસ્તુ સમજાવવામાં આવે અથવા સાદૃી નરેટિવ સ્ટાઈલમાં વાત કરવામાં આવે તો આખી જોનર જ બદૃલાઈ જાત.'

Abhijeet Khuman, director - 'Kalpvriksh'

અભિજીત ખુમાણ સાવરકુંડલા પાસે આવેલા અને માંડ ત્રણ હજારની વસતી ધરાવતા સેંજલ નામના નાનકડા ગામના વતની છે. અહીં અને બાજુમાં આવેલા પીઠવડી નામના ગામમાં સ્કૂલનું ભણતર પૂરું કર્યું, સાવરકુંડલામાં અગિયારમુ-બારમુ કર્યું, રાજકોટમાં કમ્પ્યુટર એન્જિનીયરીંગ અને એમબીએની ડિગ્રી લીધી, એક વર્ષ જોબ પણ કરી. દૃરમિયાન એમને બ્રહ્મજ્ઞાન લાધી ચુક્યું હતું કે પોતાનું દિૃલ-દિૃમાગ જે ક્ષેત્ર તરફ સતત આકર્ષાય છે તે તો સિનેમા છે.

‘એન્જિનીયરીંગનાં વર્ષો દૃરમિયાન મેં અને મારા મિત્ર બ્રિજેશ મૂલિયાએ સાવ કાચી કહેવાય એવી ત્રણેક શોર્ટ ફિલ્મ્સ બનાવી હતી. ઠીક ઠીક પ્રશંસા પણ મળી હતી. સુરતમાં જોબ કરતો હતો તે દૃરમિયાન મને સમજાયું કે કામના ભાગ રુપે બીજાઓ સામે મોટિવેશનલ  સ્પીચ આપવાનું સહેલું છે, પણ જો હું ખુદૃ મારા પેશનને ફોલો કરતો ન હોઉં, રિસ્ક લેતો ન હોઉં તો મતલબ શો છે? આથી મેં એફટીઆઈઆઈમાં ટેલીવિઝન ડિરેકશનના એક વર્ષના કોર્સમાં અપ્લાય કર્યું. ઇન્ટરવ્યુમાં પાસ થઈ ગયો ને કોર્સ કરવા પુના આવી ગયો.'

એફટીઆઈઆઈનો આખો માહોલ જ અલગ હતો. અહીં સમાન તાસીર ધરાવતા જોશીલા યંગસ્ટર્સનો મેળો લાગ્યો હતો. ગોડફાધર હોય કે તગડા સંપર્કો હોય તો જ ફિલ્મલાઈનમાં પગ મૂકવાની િંહમત કરાય એવા જે ખોટો ડર અગાઉ મનમાં ઘર કરી ગયેલો તે એફટીઆઈઆઈમાં જતાં જ ઓગળી ગયો. અહીં જ બેચમેટ અલ્પેશ નાગર સાથે દૃોસ્તી થઈ. મૂળ ઉદૃયપુરના પણ હવે વડોદૃરાના અલ્પેશે પણ ઇલેકટ્રોનિકસ એન્ડ કમ્યુનિકેશન બ્રાન્ચમાં એન્જિનીયરીંગ કર્યું છે.

Alpesh Nagar, cinematographer - 'Kalpvriksh'

‘એન્જિનીયરીંગ મેં માંડ માંડ પૂરું કર્યું હતું,' અલ્પેશ હસે છે, ‘મને મૂળ ડિઝાઈિંનગમાં રસ હતો. અમદૃાવાદૃની એનઆઈડીમાં મારે એડમિશન લેવું હતું, પણ મને સંગીત, કોસ્ચ્યુમ્સ, આર્ટ ડિઝાઈન, સ્ટોરીટેિંલગ આ બધામાં પણ ખૂબ રસ પડતો હતો. આ તમામનું જેમાં સંયોજન થતું હોય એવી એક જ વસ્તુ છે - સિનેમા! આથી મેં  એફટીઆઈઆઈમાં એક વર્ષનો કોર્સ ર્ક્યો.'

અહીં અભ્યાસક્રમના ભાગરુપે વિદ્યાર્થીઓને શોર્ટ ફિલ્મ બનાવે ત્યારે આઠ-આઠ કલાકની ત્રણ શિફટ અને બાર કલાકની એક શિફ્ટ એમ કુલ ૩૬ કલાકમાં શૂિંટગ પૂરું કરી નાખવું પડે. શૂટિંગ માટે ઈન્સ્ટિટ્યુટથી વધુમાં વધુ ૪૫થી ૫૦ કિલોમીટર  દૃૂર જઈ શકાય, તેનાથી વધારે નહીં. ચાર દિૃવસમાં એડિિંટગ અને પાંચ દિૃવસમાં સાઉન્ડ તથા મ્યુઝિક આટોપી લેવાનું. ઇન્સ્ટિટ્યુટ તરફથી કેમેરા અને ક્રેન જેવાં ઉપકરણો ઉપરાંત બાવીસ હજાર રુપિયા બજેટ પેટે આપવામાં આવે. જો બજેટ વધી જાય તો ખુદૃના ખિસ્સામાંથી નાણાં કાઢવાના.

અલ્પેશ કહે છે, ‘અમે ‘કલ્પવૃક્ષ' માટે બ્રાઉન અને રેડ કલર-પેલેટનો ઉપયોગ કર્યો છે. ભુખરો રંગ ઉદૃાસીનું પ્રતીક છે. નાયિકા લાલ રંગના કપડાં પહેરે છે. લાલ રંગ પિતા પ્રત્યેના એના ક્રોધનું પ્રતીક છે.'

સુંદૃર સિનેમેટોગ્રાફી નિ:શંક્પણે ફિલ્મનો સૌથી મોટો પ્લસ પોઈન્ટ છે. ‘કલ્પવૃક્ષ'ની સિનેમેટોગ્રાફીને નેશનલ અવોર્ડ ઉપરાંત પુણે ઇન્ટરનેશનલ ફિલ્મ ફેસ્ટિવલમાં પણ અવોર્ડ મળ્યો હતો. અત્યાર સુધીમાં દૃેશવિદૃેશના લગભગ અઢાર ફિલ્મોત્સવોમાં ‘કલ્પવૃક્ષનું સ્ક્રીિંનગ થઈ ચુકયું છે.

સો ફાર સો ગુડ. હવે પછી શું? ૨૦૧૬ના મધ્યમાં એફટીઆઈઆઈનો કોર્સ પૂરો થયા બાદૃ અભિજીત અને અલ્પેશ બન્ને મુંબઈ શિફટ થઈ ચુક્યા છે. તેઓ હવે એક ગુજરાતી ફિલ્મની તૈયારી કરી રહ્યા છે. અભિજીત કહે છે, ‘આમાં સેમી-નેરેટિવ શૈલીમાં ત્રણ અલગ અલગ કિરદૃારોની વાર્તાઓને સાંકળી લેવામાં આવી છે. ંએક ચારણ છે, એક દૃલિત ડોકટર છે અને એક પક્ષીવિદ્ છે. ત્રણેય વાર્તાઓમાં વિસ્થાપનનો મુદ્દો કેન્દ્રમાં છે. આ ફિલ્મનું ટાઈટલ અમે ‘પ્રબોધગાથા' રાખ્યું છે.'

...અને ‘પ્રબોધગાથા' સમજવામાં બહુ અઘરી-અઘરી નહીં જ હોય. પ્રોમીસ!


૦૦૦૦