મલ્ટિપ્લેક્સ : એક વોચમેનની ફ્લ્મિી સફરઃ બિંદીયાથી બચ્ચન સુધી

Sandesh - Sanskar Purti - 26 June 2016


મલ્ટિપ્લેક્સ

જબરી ભેદી છે આ અભિનયક્ષમતા નામની વસ્તુ. તે કયારે, કોનામાં, શા માટે અને શી રીતે પ્રગટી જાય છે એની કયાં કોઈને ખબર પડે છે? પુત્રનાં લક્ષણ પારણામાં દેખાય જ તે કંઈ જરૂરી નથી. જો એમ જ હોત તો ગંદીગોબરી ફ્લ્મિો જોઈને મોટો થયેલો નવાઝુદ્દીન નામનો છોકરો આગળ જતાં અફલાતૂન એક્ટર નહીં પણ કશુંક ભળતું જ બન્યો હોત.

'યુપીના મારા બુધના ગામમાં સિનેમા હૉલના નામે એક પતરાવાળું કચુંપાકું મકાન જ હતું. એમાં ફ્ક્ત સી-ગ્રેડની ફ્લ્મિો લાગતી. 'રંગા ખુશ', 'બિંદીયા ઔર બંદૂક' ને એ ટાઈપનાં ટાઈટલ હોય. કયારેક ટોકીઝવાળા ફ્લ્મિની વચ્ચે પોર્નોગ્રાફીની કિલપ ઘુસાડી દેતા. હું ને મારા દોસ્તારો ટોકીઝની બહાર શો પૂરો થાય એની રાહ જોતા ઊભા રહેતા. લોકો બહાર નીક્ળે એટલે એમને અધીરાઈથી પૂછતાઃ આમાં (નાગડાપૂગડા) સીન-બીન નાખ્યાં છે કે? જો નાખ્યાં હોય તો ફ્લ્મિ જોવાની! બસ, હું આવી બધી ફ્લ્મિો જોઈને મોટો થયો છું! 

આજે ભારતના સર્વશ્રેષ્ઠ અભિનેતાઓમાં જેની ગણના થાય છે એ નવાઝુદ્દીન સિદ્દીકીના આ શબ્દો છે! ખરેખર, જબરી ભેદી છે આ અભિનયક્ષમતા નામની વસ્તુ. તે કયારે, કોનામાં, શા માટે અને શી રીતે પ્રગટી જાય છે એની કયાં કોઈને ખબર પડે છે? પુત્રનાં લક્ષણ પારણામાં દેખાય જ તે કંઈ જરૂરી નથી. જો એમ જ હોત તો આવી ગંદીગોબરી ફ્લ્મિો જોઈને મોટો થયેલો નવાઝુદ્દીન નામનો છોકરો આગળ જતાં કોણ જાણે શું બન્યો હોત. 

જોકે સાવ એવુંય નહોતું કે નવાઝુદ્દીને તરુણાવસ્થામાં ફ્ક્ત ન જોવા જેવી ફ્લ્મિો જ જોઈ છે. એમનાં બુધના ગામથી ચાલીસ ક્લિોમીટરના અંતરે મુઝફ્ફરનગર શહેરમાં સારાં માંહૃાલી રેગ્યુલર હિન્દી ફ્લ્મિો લાગતી. આજની તારીખેય નવાઝુદ્દીનનાં બુઢાં માબાપ દીકરાની ફ્લ્મિ જોવી હોય તો બુધનાથી છેક મુઝફ્ફરનગર સુધી લાંબાં થાય છે. નવાઝના પિતાજી ખેતીકામ કરતા. આજે ય કરે છે. નવાઝુદ્દીનને નાનાં આઠ ભાઈ-બહેનો. કુલ સાત ભાઈઓ, બે બહેનો. જેમતેમ કરીને બધાં ભણ્યાં ખરાં. મારાં ગામમાં ત્રણ જ વસ્તુની બોલબાલા છે - ગેહૂં, ગન્ના અને ગન (ઘઉં, શેરડી અને બંદૂક), નવાઝુદ્દીન સિદ્દીકી એક મુલાકાતમાં ક્હે છે, 'અમારે ત્યાં ગન ક્લ્ચરની બોલબાલા છે. મર્ડર, લૂંટફાટ, ચોરી વગેરે બહુ સામાન્ય વાત ગણાય. વચ્ચે હું એકાદ અઠવાડિયું મારે ગામ ગયેલો. આ સાત દિવસમાં હત્યાના છ ક્સ્સિા બન્યા. આમાંના મોટા ભાગના ક્સ્સિા ઑનર ક્લિીંગના હતા. પોલીસ પણ આવી બાબતોમાં વચ્ચે પડતી નથી. લૉ-એન્ડ-ઓર્ડર જેવું ક્શું છે જ નહીં. આવા માહોલથી બચવા માટે જ મેં ગામ છોડયું હતું.' 

નવાઝુદ્દીન બીએસસી વિથ કેમિસ્ટ્રી કરી રહૃાા હતા. અધવચ્ચેથી વડોદરાની એમ.એસ. યુનિવર્સિટીમાં શિફ્ટ થયા. ભણતર પૂરું કરીને વડોદરામાં જ એક પેટ્રોકેમિક્લ ક્ંપનીમાં નોકરી કરવા માંડયા. એ જ અરસામાં એમને સમજાવા માંડયું હતું કે આપણે ખોટી લાઈનમાં આવી ગયા છીએ. નવાઝુદ્દીન વડોદરા છોડીને દિલ્હીમાં ચાલ્યા ગયા, પોતાના દોસ્તો પાસે. એક વાર યોગાનુયોગે કોઈ નાટક જોવાનો અવસર ઊભો થયો.

  

'હું તો નાટક જોઈને હું જબરો પ્રભાવિત થઈ ગયો હતો!' તેઓ ક્હે છે, 'જે આંખ સામે, મંચ પર ભજવાતું હતું એ અસલી હતું. ઉલઝન નામનાં એક નાટક્માં મનોજ બાજપાઈ એમાં મુખ્ય ભૂમિકા ભજવતા હતા. ઓડિયન્સ સાથેની એમની જે કેમિસ્ટ્રી બની હતી તે જોઈને હું આભો થઈ ગયો. મનોજ રડે તો ઓડિયન્સ પણ રડે, મનોજ હસે તો ઓડિયન્સ પણ હસે. મને થયું કે આ તો મારું બેટું જબરું છે. સ્ટેજ પર એક્ટિંગ કરવી એ એક્ટર માટે બોડી સ્કેન કરાવવા જેવું છે. ઓડિયન્સ તમારું બધ્ધેબધ્ધું જોઈ શકે છે, ફીલ કરી શકે છે. મંચ પર થતો અભિનય એક ન્યુડ આર્ટ છે. નાટક જોતી વખતે ઓડિયન્સને એક્ટરનું બેક્ગ્રાઉન્ડ શું છે, એ કોણ છે, કયાંથી આવ્યો છે, કોનો દીકરો છે એવી ક્શી જ પરવા હોતી નથી. જેવી એક્ટરની એક્ટિંગ, એવો ઓડિયન્સનો રિસ્પોન્સ. મને જબરદસ્ત ખેંચાણ થયું આ વસ્તુથી.' 

દિલ્હીના પહેલાં છ મહિનામાં નવાઝુદ્દીને સિત્તેર જેટલાં નાટકે જોઈ નાખ્યાં. એમને સમજાઈ ગયું કે મારે લાઈફ્માં આ જ કામ કરવાનું છે - થિયેટરમાં લાઈવ ઓડિયન્સ સામે એકિટંગ! ખબર નહોતી કે પોતે અભિનય કરી શક્શે કે નહી છતાંય એક થિયેટર ગ્રૂપ જોઈન કરી લીધું. શરૂઆત, નેચરલી, બેક્સ્ટેજથી થઈ. ક્લાકારોને ચા-પાણી આપવાના, જગ્યા વાળીચોળીને સાફ્ કરવાની, વગેરે. સ્ટ્રીટ-પ્લે ર્ક્યા. દિલ્હીમાં ટકી રહેવા માટે થોડુંઘણું ક્માવું તો પડે જ. એક જગ્યાએ નાઈટ વોચમેનની નોકરી મળી શકે તેમ હતી. લઈ લીધી. રાતે વોચમેન તરીકે ફરજ બજાવવાની, દિવસે નાટકે કરવાનાં. નાસ્તામાં ચા-બિસ્ક્ટિ, લંચમાં ચા-બિસ્ક્ટિ ને રાતે ડિનરમાં પણ ચા-બિસ્ક્ટિ.  થિયેટરનો ચટકો લાગ્યો હોય એવા લોકો માટે દિલ્હીની નેશનલ સ્કૂલ ઓફ્ ડ્રામા (એનએસડી) અલ્ટિમેટ જગ્યા છે. એનએસડીમાં એડમિશન લેવું અતિ મુશ્કેલ કામ ગણાય છે. ઈવન મનોજ વાજપાઈને ત્રણ-ચાર વાર ટ્રાય ર્ક્યા પછી પણ અહીં એડમિશન નહોતું મળ્યું. સદનસીબે નવાઝુદ્દીનને મળી ગયું. એનએસડીમાં નવાઝુદ્દીન સામે અભિનયની નવી દુનિયા ખૂલી ગઈ. એમને ભાન થયું કે પોતે ઈન્ટેન્સ અને ભારે રોલ પણ કરી શકે છે.  

૧૯૯૬માં એનએસડીમાં કોર્સ પૂરો થઈ ગયા પછી દિલ્હીમાં નાટકે કરવાનું ચાલુ રાખ્યું. દિલ્હીની થિયેટર સરક્ટિ પૈસાના મામલામાં કાયમ ગરીબ રહી છે. દિલ્હીનાં બધું મળીને સાતેક વર્ષ ગાળ્યાં, જેમાંના મોટા ભાગનો સમય કંગાલિયતમાં વીત્યો. આમ છતાંય એક્ટિંગ-બેક્ટિંગના ધખારા છોડીને બીએસસી કેમિસ્ટ્રીની ડિગ્રીના જોરે ચુપચાપ નોકરી કરવાનો વિચાર સુધ્ધાં નહોતો આવતો.

'કરીશ તો એક્ટિંગ જ, નહીં તો ભૂખે મરીશ! પછી વિચાર આવ્યો કે, જો ભૂખે જ મરવાનું હોય તો મુંબઈ જઈને મરું. મુંબઈમાં થિયેટર ઉપરાંત ટીવી છે, સિનેમા છે. મારા જેવાને કયાંક ને કયાંક તો કામ મળી જ જશે.'  

એમ આસાનીથી કામ મળી જતું હોત તો પૂછવું જ શું. પહેલાં દિલ્હીએ સ્ટ્રગલ કરાવી, હવે મુંબઈએ વારો કઢયો. નવાઝુદ્દીને ટીવી સિરિયલોમાં ટ્રાય કરી જોઈ. ટીવી પર એ સમયે એક્તા ક્પૂરની ઝાક્ઝમાળભરી સિરિયલો રાજ કરતી હતી. ગોરા-ચીટ્ટા છોકરાઓ હીરો બનતા (આજની તારીખેય આવા છોકરાઓ જ મેઈન લીડ કરે છે). નવાઝુદ્દીન જેવા અતિ મામૂલી દેખાવવાળા માણસને કોણ ઊભું રાખે? એક વાર નસીબજોગે કયાંક ભિખારીના રોલ માટે એક્ટરની જરૂર પડી, પણ આ રોલ માટે નવાઝુદ્દીનના છ ફૂટ ઊંચા બોડી-બિલ્ડર દોસ્તને સિલેકટ કરવામાં આવ્યો! નવાઝુદ્દીનને સમજાઈ ગયું કે આ હિન્દી સિરિયલોની દુનિયા મારા માટે નથી.  

એમણે ફ્લ્મિો તરફ્ નજર દોડાવી. તેઓ પ્રોડક્શન હાઉસીસની બહાર ચૂપચાપ ઊભા રહે. કામ માગવામાં શરમ આવે એટલે મનોમન પ્રાર્થના કરતા રહે કે કોઈ ડિરેક્ટર-પ્રોડયુસર અહીંથી પસાર થાય ને મારા પર ધ્યાન જાય ને મને સામેથી બોલાવીને કામ આપે! આવું કયારેય બન્યું નહીં. હા, એક વાર આશા જરૂર બંધાઈ હતી. એ જમાનામાં નવાઝુદ્દીનને મોબાઈલ ફોન પરવડતો નહીં એટલે પેજર રાખતા. એક વાર તેઓ બસમાં ક્શેક જઈ રહૃાા હતા ત્યારે પેજર પર મેસેજ આવ્યોઃ પ્લીઝ કોલ ઈમિડીએટલી. મેસેજ મોક્લનારનું નામ હતુંં, સુભાષ ઘાઈ! નવાઝુદ્દીન રોમાંચિત થઈ ગયા. બસમાંથી ઉતરીને એસટીડી-પીસીઓનું બૂથ શોધ્યું એટલી વારમાં તો મનમાં હજાર જાતનાં સપનાં જોઈ નાખ્યાં. ધડક્તા હૃદયે ફોન ર્ક્યો. સામેના છેડે એમનો જ કોઈ ટિખળી દોસ્ત નીક્ળ્યો. નવાઝુદ્દીનની ટાંગ ખેંચવા માટે એણે પેલો ખોટેખોટો મેસેજ મોક્લ્યો હતો. નવાઝુદ્દીનનું દિલ તૂટી ગયું. 

આવા અપમાનજનક સમયમાં પણ નવાઝુદ્દીનને પાછા ઉત્તરપ્રદેશ વતન ભાગી જવાનું મન થતું નહોતું. કેવી રીતે થાય? ત્યાં દોસ્તારો-સગાસંબંધીઓ મેણાંટોણાં મારવા માટે તૈયાર જ બેઠા હતાઃ ચલા મુરારિ હીરો બનને... આવ્યો મોટો હીરો બનવાવાળો! હવે તો વટનો સવાલ હતો. સ્ટ્રગલ ચાલુ રહી. જો માણસમાં ખરેખર દમ હોય તો સંઘર્ષ એને તોડી શક્તો નથી, બલકે એને મજબૂત બનાવી દે છે. નવાઝુદ્દીનના ક્સ્સિામાં પણ એવું જ બન્યું. ધીમે ધીમે ફ્લ્મિોમાં ટોળાનાં સીનમાં ઊભા રહેવાનો ચાન્સ મળવા લાગ્યો. કયારેક પાસિંગ શોટ (હીરો-હીરોઈનની આસપાસ પસાર થતા લોકો તરીકે)માં કેમેરા સામે આવવાની તક મળતી. ક્રમશઃ સમયગાળો વધતો ગયો. 'સરફરોશ' (૧૯૯૯)માં ૪૦ સેક્ન્ડનો રોલ મળ્યો. મનોજ બાજપાઈની 'શૂલ' (૧૯૯૯)માં ટચુક્ડો વેઈટરનો રોલ મળ્યો. 'મુન્નાભાઈ એમબીબીએસ' (૨૦૦૩)માં પાકીટમારનો એકાદ મિનિટનો રોલ મળ્યો.  

એક વાર રામગોપાલ વર્માની 'સત્યા'ના સેટ પર ફ્લ્મિના લેખક અનુરાગ ક્શ્યપ સાથે ભેટો થઈ ગયો. અનુરાગ ખુદ એ વખતે ફ્લ્મિ ડિરેક્ટર તરીકે બ્રેક મેળવવા માટે સ્ટ્રગલ કરી રહૃાા હતા. નવાઝુદ્દીનનો 'સરફરોશ'વાળો સીન એમને યાદ હતો. નવાઝુદ્દીને એમની સામે પોતાનાં કોઈ નાટક્નો એકાદ સીન ભજવી બતાવ્યો. પ્રભાવિત થયેલા અનુરાગે ક્હૃાું: દોસ્ત, મારી ફ્લ્મિનો મેળ પડશે તો હું ચોક્કસ તને કામ આપીશ. અનુરાગે વચન પાળી બતાવ્યું. એમણે 'બ્લેક ફ્રાઈડે' (૨૦૦૭) બનાવી ત્યારે નવાઝુદ્દીનને વ્યવસ્થિત રોલ આપ્યો. નવાઝુદ્દીનનો આ પહેલો પ્રોપર રોલ. ક્મનસીબે આ ફ્લ્મિ બૅન થઈ ગઈ.  

પણ આ એ સમયગાળો હતો જ્યારે હિન્દી સિનેમા કરવટ બદલી રહી હતી. મલ્ટિપ્લેકસ ક્લ્ચરને કારણે અલગ સેન્સિબિલિટીવાળા ડિરેક્ટરો વેગળા પ્રકરની સ્મોલ બજેટ ફ્લ્મિો બનાવી શક્તા હતા. નવાઝુદ્દીનને આ પરિવર્તન ભરપૂર લાભ મળ્યો. એમણે 'પતંગ' અને 'મિસ લવલી' જેવી આર્ટહાઉસ ફ્લ્મિો કરી જે ફ્લ્મિ ફેસ્ટિવલ સરક્ટિમાં ખૂબ વખણાઈ. રેગ્યુલર પ્રેક્ષકેએ નવાઝુદ્દીનને વ્યવસ્થિત રીતે પહેલી વાર જોતા 'પિપલી લાઈવ' (૨૦૦૯)માં. ત્યાર બાદ યશરાજ બેનરની 'ન્યુ યોર્ક' (૨૦૦૯) આવી, વિદ્યા બાલનવાળી 'ક્હાની' (૨૦૧૧) આવી. આ સિવાય પણ બીજી ઘણી ફ્લ્મિો આવી. બોલિવૂડમાં નવાઝુદ્દીનની ઓળખ બનવા લાગી. ઓડિયન્સ એમને નામથી ને ચહેરાથી ઓળખવા લાગ્યા. ૨૦૧૧-'૧૨માં આવેલી અનુરાગ ક્શ્યપના 'ગેંગ્સ ઓફ્ વાસેપુર'ના બન્ને ભાગથી સમજોને કે નવાઝુદ્દીન સિદ્દીકી બોલિવૂડમાં સજ્જડ રીતે પ્રસ્થાપિત થઈ ગયા.  

નવાઝુદ્દીનનો આશ્ચર્યકારક વિજય તો ત્યારે થયો ગણાય જ્યારે સલમાન ખાનની 'કિક' (૨૦૧૪) જેવી મેઈનસ્ટ્રીમ મસાલા ફ્લ્મિમાં એમને વિલનનો રોલ મળ્યો. એ જ વર્ષે આવેલી 'બદલાપુર' અને 'બજરંગી ભાઈજાન' જેવી બ્રિલિયન્ટ અને હિટ ફ્લ્મિોમાં નવાઝુદ્દીનનાં મસ્ત પર્ફોર્મન્સ જોઈને ઓડિયન્સ નવેસરથી એમના પ્રેમમાં પડયું. એક જમાનામાં જેમની ફ્લ્મિનાં પોસ્ટરો જોઈને ફેન્ટસીની દુનિયામાં ખોવાઈ જતા હતા એવા અમિતાભ બચ્ચનની 'તીન' (૨૦૧૬)માં એમને સમક્ક્ષ રોલ મળ્યો. ગયા શુક્રવારે રિલીઝ થયેલી અનુરાગ ક્શ્યપની 'રામન રાઘવ ૨.૦'માં નવાઝુદ્દીન ટાઈટલ રોલ નિભાવે છે. હવે પછી શાહરૂખ ખાન સાથે 'રઈસ'માં દેખાશે,ઓલરેડી વિવાદમાં ઘેરાઈ ચૂકેલી અને ગુજરાતની પૃષ્ઠભૂમિ ધરાવતી 'હરામખોર' નામની ફ્લ્મિમાં ટીનએજ ક્ન્યા સાથે અનૈતિક સંબંધ બાંધનારા ટીચરના રોલમાં દેખાશે. આજે નવાઝુદ્દીન સિદ્દીકી જાહેરાતોમાં દેખાય છે, બ્રાન્ડ એન્ડર્સોમેન્ટ કરે છે. જેનું નાટક જોઈને એકટર બનવાની પ્રેરણા મળી હતી એવા મનોજ બાજપાઈ કરતાં ય આજે નવાઝુદ્દીન સિદ્દીકી આજે આગળ નીક્ળી ગયા હોય તેવી છાપ ઊભી થાય છે.  

નવાઝુદ્દીન સિદ્દીકી ક્હે છે, 'ફ્લ્મિોમાં મને કંઈ રાતોરાત સફ્ળતા મળી નથી. મને કંઈ લોટરી લાગી નથી. અત્યારે જ્યાં છું ત્યાં પહોંચવા માટે મેં ખૂબ ભોગ આપ્યો છે ને પાર વગરના રિજેક્શન સહ્યા છે. ક્દાચ હું ખુદ સફ્ળતા માટે તૈયાર નહોતો. મને આખી ગેમ ધીમે ધીમે સમજાઈ છે, પણ ત્યાં સુધીમાં વર્ષો વીતી ગયાં હતાં.'

ખેર, આજે નવાઝુદ્દિન સિદ્દીકીની ગાડી ટોપ ગિયરમાં દોડી રહી છે. આવનારાં ઘણાં વર્ષો સુધી એમની ગાડી ધીમી પડે એવા આસાર નથી.

0 0 0 

મલ્ટિપ્લેક્સ: 'શાંત થા, નીરવ.... થઈ જશે!'

Sandesh - Sanskar Purti - 19 June 2016

મલ્ટિપ્લેક્સ

ફિલ્મમેકર બનવા માટે કોઈ સારી ફિલ્મ ઈન્સ્ટિટ્યુટમાં એડમિશન લઈને કોર્સ કરવાનું કે કોઈના આસિસ્ટન્ટ ડિરેક્ટર બનીને અનુભવ મેળવવાનું સારું જ છે, પણ ફરજિયાત નથી. જો ભયાનક ગાંડપણ હોય, પ્રતિભા હોય, થાક્યા વગર મહેનત કરી શકવાની ક્ષમતા હોય અને આત્મવિશ્ર્વાસની કમી ન હોય તો ફિલ્મો જોઈજોઈને તેમજ અેકલવ્યની જેમ એકલા-એકલા અભ્યાસ કરીને સારા ફિલ્મમેકર બની શકાય છે. આજકાલ તરખાટ મચાવી રહેલી 'થઈ જશે!' ફિલ્મના રાઈટર-ડિરેક્ટર નીરવ બારોટના કિસ્સા પરથી આ વાત ફરી એક વાર સાબિત થઈ છે.   

'થઈ જશે!' ફ્લ્મિના વખાણ સાંભળીને તમારા મનમાં કુતૂહલ કૂદાકૂદ કરવા લાગ્યું છે એટલે તેને શાંત કરવા સૌથી પહેલાં તો કાંદિવલીના 'મિલાપ' થિયેટરમાં જાઓ છો. હાઉસફુલ. ત્યાંથી મુંબઈના ગાંડા ટ્રાફ્ક્મિાં જેમતેમ રસ્તો કરતાં કરતાં તમે મલાડના મૂવીટાઈમ મલ્ટિપ્લેકસ પહોંચો છો. હાઉસફુલ. ફાયનલી, તમે ગોરેગાંવમાં આવેલા 'ધ હબ' મલ્ટિપ્લેકસમાં અતિ લેટનાઈટ શોની ટિક્ટિ ઓનલાઈન બુક કરો છો. આ ઓડિટોરિયમ પણ ઓલમોસ્ટ હાઉસફુલ થવાની અણી પર છે. જોકે ટિક્ટિ મળી ગઈ એટલે તમારાં જીવને નિરાંત થાય છે. તમને થાય કે મારું બેટું આ તો જબરું છે, એક ફ્લ્મિ જોવા માટે આટલી બધી સ્ટ્રગલ ક્રવાની? થિયેટરે-થિયેટરે ભટક્વાનું?

ખેર. 'થઈ જશે!'નો શો પૂરો થયા પછી મધરાતે દોઢેક વાગે ઘરે પહોંચો છો ત્યારે તમારા મનમાં સંતોષ છવાયેલો હોય છે. આ એવો કિંમતી સંતોષ છે જે બહુ ગાજેલી હિન્દી ફ્લ્મિો કે ઈવન અંગ્રેજી ફ્લ્મિોમાંથી પણ દર વખતે મળતો નથી. 

શું છે 'થઈ જશે!'માં? 

જેતપુરથી આવેલો એક યુવાન અમદાવાદમાં ભણીગણીને જોબ કરી રહૃાો છે. એને હવે અમદાવાદમાં ઠરીઠામ થવું છે. એ કંઈકેટલાય ફ્લેટ્સ જુએ છે, બેન્ક્ની હોમલોન માટે પાગલની જેમ ધક્કા ખાય છે, ગમે તેમ કરીને પૈસાનો મેળ કરે છે, અણધારી મુસીબતોને કારણે લગભગ ભાંગી પડવાની ધાર સુધી પહોંચી જાય છે પણ છેલ્લે સ્વાભિમાનપૂર્વક ખુદના આશિયાનામાં શિફ્ટ થાય છે. બસ, આટલી જ વાત. સાદી અને સીધી. પણ આ સ્ટોરી આઈડિયા જ ફ્લ્મિનો સૌથી મોટો પ્લસ પોઈન્ટ પૂરવાર થયો છે. આપણામાંના મોટા ભાગના લોકોએ આ સંઘર્ષ કાં તો ખુદ ર્ક્યો છે અથવા સંઘર્ષના સાક્ષી બન્યા છે. તેથી ઓડિયન્સનું ફ્લ્મિનાં ક્થાનક સાથે ત્વરિત અને મજબૂત સંધાન થઈ જાય છે. અડધી બાજી તો ત્યાં જ જીતાઈ જાય છે. બાકીની ક્સર આત્મવિશ્વાસભર્યું ડિરેક્શન, અસરકરક્ પર્ફોર્મન્સિસ, અફ્લાતૂન સિનેમેટોગ્રાફી અને મજાનાં ગીતો પૂરી કરે છે.

વેેલ, 'થઈ જશે!' કંઈ બત્રીસ-લક્ષણી કે પરફેકટ ફ્લ્મિ નથી. આપણે આના કરતાં બહેતર સ્ક્રીનપ્લેવાળી અને વધારે સ્મૂધ ગતિથી વહેતી અર્બન ગુજરાતી ફ્લ્મિો માણી ચુકયા છીએ, ભલે, પણ 'થઈ જશે!' એટલી દમદાર તો છે જ કે છેલ્લાં ચાર વર્ષથી ગુજરાતી સિનેમાનો જે ન્યુ વેવ શરૃ થયો છે તેની ટોપ-ફઈવ યા ટોપ-સેવન ફ્લ્મિોની સૂચિમાં હકથી બેસી શકે.     

ફ્લ્મિના નાયકની જેમ ફ્લ્મિના રાઈટર-ડિરેકટર નીરવ બારોટ પણ જેતપુરથી અમદાવાદ આવ્યા હતા, વર્ષો સુધી ભાડાનાં ઘરમાં રહૃાા હતા અને પછી ઘરનું ઘર ખરીદીને ઠરીઠામ થયા છે. ફ્લ્મિમેકર જ્યારે પોતાની ફ્લ્મિમાં આત્મક્થાના ટુક્ડા મુકે છે ત્યારે આખી વાત વધારે આત્મીય અને પ્રામાણિક બની જતી હોય છે.

'મને પહેલેથી જ અમદાવાદનું બહુ એટ્રેકશન,' નીરવ બારોટ શરુઆત કરે છે, 'મારું આખું સર્કલ જેતપુરમાં છે, પણ મારે ત્યાં તો નહોતું જ રહેવું. કોલેજના છ મહિના કરીને પંદર વર્ષ પહેલાં હું અમદાવાદ આવી ગયો. આગળનું ભણવાનું કોરસ્પોન્ડન્સથી ચાલુ રાખ્યું, પણ બીકોમની ડિગ્રી તો ન જ મેળવી શકયો. મારે ફ્લ્મિલાઈનમાં જવું છે, સ્ટોરીટેલર બનવું છે, વાર્તાઓ ક્હેવી છે એવી સભાનતા મારામાં નાની ઉંમરથી આવી ગઈ હતી.'

સહેજે સવાલ થાય કે માણસને ફ્લ્મિલાઈનમાં આગળ વધવું હોય તો એ મુંબઈ જાય, અમદાવાદ શા માટે જાય? અને તે પણ પંદર વર્ષ પહેલાંના અમદાવાદમાં?

'આનું કારણ મારા રાજુમામા છે - રાજુ બારોટ,' નીરવ ક્હે છે, 'તેઓ લોક્ક્લાકાર હતા. બહુ હેન્ડસમ માણસ. એમને કોઈ ગુજરાતી ફ્લ્મિમાં હીરોના રોલની ઓફર થયેલી. હું એમની સાથે શૂટિંગમાં જતો. મને બહુ મજા આવતી આખી પ્રોસેસ જોવામાં. ૨૦૦૨-'૦૩ની આ વાત. એ વખતે હું હોઈશ બાવીસેક વર્ષનો. તે ફ્લ્મિ તો ખેર, કેઈ કારણસર રિલીઝ ન થઈ શકી. પછી મારા મામાનું હાર્ટએટેક્થી અણધાર્યું અવસાન થઈ ગયું. માંડ પાંત્રીસ વર્ષની ઉંમર હતી. એમના મૃત્યુએ અમને હચમચાવી મૂકયા હતા.'

નીરવનાં નિશામામી - નિશા બારોટ - ગુજરાતી ફ્લ્મિોના પ્લેબેક સિંગર છે. પોતાની ફ્લ્મિોનાં પ્રિમીયરમાં તેઓ નીરવને સાથે લઈ જાય. મોટા ભાગની ફ્લ્મિોમાં નીરવને ખાસ મજા ન પડતી. અસંતોષ રહી જતો. એમને થયા કરે કે ગુજરાતી ફ્લ્મિોની સ્થિતિ બદલાવી જોઈએ, ગણવત્તાનું સ્તર ઊંચકાવું જોઈએ. નિશા બારોટની ભલામણથી એમને હિતેનકુમારની  'ભડનો દીકરો' નામની ફ્લ્મિમાં આસિસ્ટન્ટ ડિરેક્ટર તરીકે કામ કરવાનો નીરવને મોકો મળ્યો. ડિરેક્ટર હતા, હિતુ પટેલ. એક ફ્લ્મિ શી રીતે બને છે તેની સૌથી પહેલી વાર પ્રેક્ટિક્લ સમજણ નીરવને આ અનુભવ પરથી મળી. 

'એ વર્ષોમાં હું મારા ત્રણ દોસ્તારો સાથે એલડી એન્જિનિયરિંગ કોલેજ નજીક્ આવેલા શેફાલી નામના અપાર્ટમેન્ટમાં રહેતો,' નીરવ બારોટ કહે છે, 'દોસ્તારો ભણતા ને હું કોલ સેન્ટરમાં જોબ કરતો. ચાર-પાંચ હજારના પગારથી શરુઆત કરી હતી. ઘરની આર્થિક્ હાલત ખાસ ઠીક નહોતી એટલે ઘરે પૈસા પણ મોક્લતો. ખૂબ સ્ટ્રગલ કરી છે. એક્ ચોક્કસ કોલ સેન્ટરમાં જોબ લેવાનું કારણ એ હતું કે ત્યાં રાતે ર્ક્મચારીઓને જમાડવામાં આવતા. પાણીમાં બોળી બોળીને બિસ્ક્ટિ ખાધા હોય એવા દિવસો ય કાઢયા છે. જોકે પરિવારમાં કોઈને હું મારી તંગ પરિસ્થિતિનો ભાસ સુદ્ધાં ન થવા દેતો.'

ઈર્મ્ફ્મેશન ટેક્નોલોજીનાં ક્ષેત્રમાં પ્રવેશ આ જ તબક્કે થયો. મિત્રો પાસેથી એસઈઓ (સર્ચ એન્જિન ઓપ્ટિમાઈઝેશન)ની આંટીઘૂંટી શીખીને નીરવ એક ક્ંપનીમાં એકિઝકયુટિવ તરીકે જોડાયા. દીકરો હવે સારું ક્માવા લાગ્યો હતો એટલે મા-બાપે અમદાવાદમાં વસતા જ્ઞાાતિના એક સુખી પરિવારની એમબીએ થયેલી ક્ન્યા સાથે એમની સગાઈ કરી.  

'મેં સેજલને ક્હેલું કે આજે ભલે હું આઈટી ઈન્ડસ્ટ્રીમાં રહૃાો, પણ મારું સપનું તો ફ્લ્મિો બનાવવાનું છે. સેજલને તેની સામે કેઈ જ વિરોધ નહોતો.'

સગાઈ પછી, ૨૦૦૯-'૧૦માં હું રાજુ બારોટના 'હા, મેં તને ચાહી છે જિંદગી' નામના નાટક માટે બેક્સ્ટેજ ર્ક્યુંં. 'ભડનો દીકરો' ફ્લ્મિના ડિરેકટરને આસિસ્ટ  કરવા અને એક નાટક્નું બેકસ્ટેજ કરવું - અભિનયના ક્ષેત્રનો નીરવનો આટલો જ ર્ફ્સ્ટહેન્ડ અનુભવ. પદ્ધતિસરની તાલીમ માટે પુનાની ફ્લ્મિ એન્ડ ટેલિવિઝન ઈન્સ્ટિટયુટ ઓફ્ ઈન્ડિયા (એફ્ટીઆઈઆઈ)માં એડમિશન લેવાની ઈચ્છા હતી, પણ ગ્રેજ્યુએશનની ડિગ્રી નહોતી એટલે તે શકય નહોતું. હવે એક જ વિક્લ્પ બચતો હતો - સેલ્ફ્સ્ટડી.

'ફ્લ્મિમેકિંગને લગતું જે કંઈ સાહિત્ય અને વિડીયો ઓનલાઈન અવેલેબલ હતાં તે બધું મેં ધ્યાનપૂર્વક્ વાંચવાનું-જોવાનું શરુ ર્ક્યું,' નીરવ ક્હે છે, 'દેશવિદેશની ફ્લ્મિો જોવાની ચાલુ કરી. તમે માનશો, અમુક્ ફ્લ્મિો મેં ચાલીસ-પચાસ વાર જોઈ છે, એક સ્ટુડન્ટની જેમ! રાઈટર-ડિરેકટરે કઈ રીતે સ્ક્રિપ્ટિંગ ર્ક્યું હશે, અમુક વાત અમુક જ રીતે મૂક્વા પાછળ એમની શી થોટ-પ્રોસેસ હશે, અમુક જ એંગલથી શોટ શા માટે લીધો હશે વગેરે જેવા ક્ંઈકેટલાય પ્રશ્નોના જવાબ હું મારી રીતે શોધવાની કેશિશ કરતો. મારી ડાયરીમાં નોટ્સ ટપકાવતો જતો ને પછી નવી સમજણ સાથે ફ્લ્મિ નવેસરથી જોતો. મેં જોયું કે રાજકુમાર હિરાણી, ઈમ્યિયાઝ અલી, સ્ટીવન સ્પિલબર્ગ જેવા ફ્લ્મિમેર્ક્સ પેશનેટ લોકો છે, ફ્લ્મિો બનાવવાનું ઝનૂન એમની ભીતરથી પેદા થયું છે. ઈમ્તિયાઝ કે સ્પિલબર્ગ કયારેય ફ્લ્મિ-સ્કૂલમાં ભણ્યા નથી. મને થયું કે જેમ હું સર્ચ એન્જિન ઓપ્ટિમાઈઝેશનનું કામ વગર ડિગ્રીએ શીખી ગયો હતો એમ ફ્લ્મિો બનાવતાં પણ શીખી જ જઈશ.'

દરમિયાન લગ્ન થયાં. ૨૦૧૧ના અંતમાં અમદાવાદમાં પોતાનું ઘરનું ઘર ખરીદ્યું. કાર ખરીદી. 'થઈ જશે!'નાં માબાપ મનોજ જોશી અને કુમકુમ દાસની માફ્ક્ નીરવનાં મમ્મી-પપ્પા પણ ઓલરેડી અમદાવાદ આવીને ત્રણચાર વર્ષ ભાડાનાં ઘરમાં રહી ચુકયાં હતાં. ઘર ખરીદતી વખતે એજન્ટો, મકાનમાલિકે, બિલ્ડરો, હોમલોન આપતી બેન્કો વગેરેના જે જાતજાતના અનુભવો સૌને થતા હોય છે તે નીરવને પણ થયા. દોસ્તોની ઘર-ખરીદીના અનુભવો પણ હાથવગા હતા. તેના આધારે ૨૦૧૨ની શરુઆતમાં નીરવે ફ્લ્મિ લખવાની શરુ કરી. ટાઈટલ આપ્યું, 'ઘરનું ઘર'. અડધે પહોંચ્યા પછી બીજું ટાઈટલ આપ્યું - 'ધરતીનો છેડો'. સ્ક્રીનપ્લે લખતાં પહેલાં નીરવે ઝીણી ઝીણી ડિટેલિંગ સાથે બસ્સો-અઢીસો પાનાંની નવલક્થા જેવું લખી નાખ્યું હતું. અગાઉ પર્સનલ ડાયરીમાં તેઓ કયારેક્ કવિતા જેવું લખતા. એમ તો સ્વર્ગસ્થ રાજુમામાની જીવનક્થા લખવાનું પણ શરુ કરેલું. લેખનક્રિયાનો નીરવને આટલો જ અનુભવ. 

'લખવાના મામલામાં હું બહુ ખરાબ છું!' નીરવ હસે છે, 'સ્ક્રિપ્ટ લખતો હતો ત્યારે કેટલીય વાર એવું બનતું કે સીનમાં શું ક્હેવું છે તે ખબર હોય, પણ સીનને ક્ઈ રીતે ક્રેક કરવો ને કાગળ પર ઊતારવો તે ન સમજાય. દિમાગ આઈડિયાઝથી ફાટ-ફાટ થતું હોય પણ સીનનું લખાણ જામે જ નહીં. આવું થાય એટલે હું રીતસર માથાં પછાડું, દીવાલ પર મુક્કા મારવા લાગું. પછી અરીસા સામે ઊભો રહીને ખુદને શાંત કરવાની કેશિશ કરું અને મારી જાત સાથે વાતો કરું કે, 'ભાઈ નીરવ, ટાઢો પડ. શું કામ આટલો અધીરો થાય છે? જરા નિરાંત રાખ અને શાંતિથી વિચાર. બધું થઈ જશે.' આમ કરવાથી મન ખરેખર શાંત થાય. હું પાછો લખવા બેસી જાઉં. મેં જોયું કે એવાં કેટલાંય સીન હતાં જેના એન્ડમાં 'થઈ જશે'વાળી ફીલિંગ રીપીટ થયા કરતી હતી. મને થયું કે બોસ, આ 'થઈ જશે'વાળી વાતમાં સોલિડ દમ છે. ગજબની પોઝિટિવિટી મળે છે આ બે શબ્દોમાંથી. મેં કાગળ પર 'થઈ જશે!' શબ્દો લખીને મોબાઈલથી એનો ફોટો પાડી લીધો. મેં અગાઉ વિચારી રાખેલાં બન્ને ટાઈટલ આમેય ખાસ ગમતાં નહોતાં. મને થયું કે યેસ, આ જ તો છે મારી ફ્લ્મિનું પરફેકટ ટાઈટલ - 'થઈ જશે!''   

નીરવને માત્ર ટાઈટલ જ નહીં, પરંતુ ફ્લ્મિની સેન્ટ્રલ થીમ પણ મળી ગઈ. લેખન જેવી ક્રિયેટિવ પ્રોસેસમાં આગળ વધવાનું સૂઝતું ન હોય ત્યારે જો અણીના સમયે યોગ્ય ચાવી જડી જાય તો આખી દિશા ખૂલી જતી હોય છે. 'થઈ જશે' શબ્દપ્રયોગમાં જાણે ફ્લ્મિનું આખું સ્ટ્રકચર છૂપાયેલું હતું.

દરમિયાન જૂન, ૨૦૧૨માં અભિષેક જૈનની 'કેવી રીતે જઈશ?' રિલીઝ થઈ. નીરવ તો આ ફ્લ્મિનું ટ્રેલર જોઈને જ પુલિક્ત થઈ ગયેલા. એમને થયું કે પોતે ગુજરાતી સિનેમાની જે ગુણવત્તાનું સપનું જુએ છે તે આ જ તો છે! નીરવ ક્હે છે, 'જાણે હું ય 'કેવી રીતે જઈશ?'નો ટીમ-મેમ્બર હોઉં રીતે મેં જોરશોરથી ફ્લ્મિને પ્રમોટ કરવા માંડી હતી! એક્ મૉલમાં ફ્લ્મિના મ્યુઝિક્ લોન્ચ વખતે બીજા કેટલાય ચાહકોની જેમ અભિષેક જૈનને મળેલો પણ ખરો. એમની આ પહેલી ફ્લ્મિે ગુજરાતી સિનેમામાં એક માહોલ બનાવી નાખ્યો.'

બીજો તીવ્ર પ્રભાવ પાડયો વિજયગિરિ ગોસ્વામીની 'પ્રેમજી' ફ્લ્મિના અનુભવે. નીરવ ક્હે છે, 'હું આ ફ્લ્મિના માર્કેટિંગ સાથે સંક્ળાયેલો હતો. વિજયની ધગશ જોઈને, જે રીતે એણે સારી ક્માણી છોડીને ફ્લ્મિમેકર બનવાનું  રિસ્ક લીધું હતું તે જોઈને મને સોલિડ ધક્કો લાગ્યો. મેં વિચારી લીધું કે બસ, હવે ગમે તે થાય, 'થઈ જશે!' તો હું બનાવીને જ રહીશ.' 

Nirva Barot with Malhar Thakar and Monal Gajjar 

એક લાખના પગારવાળી જોબ છોડવાનો નિર્ણય લેવો સહેલો ન જ હોય. અત્યાર સુધી રાતોની રાતો જાગીને ઓફ્સિની બહાર, કારમાં, સોસાયટીના ગાર્ડનમાં ખોળામાં લેપટોપ લઈને લખ-લખ-લખ ર્ક્યું હતું, પણ હવે ચોવીસે ક્લાક ફ્લ્મિ માટે ફાળવવાનો સમય આવી ગયો હતો. ઓકટોબર ૨૦૧૫માં આઈટી ઈન્ડસ્ટ્રીને અલવિદા ક્હીને ફ્લ્મિની ટીમ બનાવવાની શરુઆત કરી. મનોજ જોશી જેવા સિનિયર એકટર સ્ક્રિપ્ટનું નરેશન સાંભળીને ક્ન્વિન્સ થઈ ગયા. પ્રોડયુસર અજય પટેલ મેદાનમાં ઉતર્યા. જય ભટ્ટે સ્ક્રીનપ્લેને વધારે સુરેખ બનાવ્યો. પ્રયાગ દવેએ સંવાદો લખ્યા. 'છેલ્લો દિવસ' પછી હોટ-એન્ડ-હેપનિંગ બની ગયેલા મલ્હાર ઠાકરને હીરો તરીકે કાસ્ટ કરવામાં આવ્યા. દક્ષિણમાં ઓલરેડી સાતઆઠ ફ્લ્મિોની હિરોઈન બની ચુકેલાં સુપર કયુટ મોનલ ગજ્જર નાયિક બન્યાં. તપન વ્યાસે  સિનેમેટોગ્રાફી સંભાળી. હેમાંગ ધોળક્યિાએ સંગીત આપ્યું. જુદા જુદા ૪૮ લોકેશન પર ૩૧ દિવસમાં ભરપૂર આત્મવિશ્વાસ સાથે ફ્લ્મિ શૂટ થઈ. નીરવ પંચાલે તે એડિટ કરી. ત્રીજી જૂને રિલીઝ થઈ અને રિઝલ્ટ આપણી સામે છે.

'મને હજુ માન્યામાં નથી આવતું કે મેં ખરેખર ફ્લ્મિ બનાવી નાખી છે ને થિયેટરોમાં તે હાઉસફુલ જઈ રહી છે!' નીરવ સમાપન ક્રે છે, 'બસ, હવે બિઝનેસ બ્રેક-ઈવન પર પહોંચે ને પ્રોડયુસરનો ખર્ચ રિક્વર થઈ જાય એટલે ગંગા નાહૃાા.'

થઈ જશે, નીરવ બારોટ, આ પણ થઈ જશે! ટચવૂડ.

0 0 0 

ટેક ઓફ : ઉડતા ફૂટબોલ : પંજાબનાં એક ગામે ડ્રગ્ઝના દૈત્યનો મુકાબલો શી રીતે કર્યો?

Sandesh - Ardh Saptahik Purti - 15 June 2016

ટેક ઓફ 

 સાદો સિદ્ધાંત છેઃ જુવાનિયાઓમાં સ્પોર્ટ્સનાં માધ્યમ દ્વારા એટલું પેશન, આત્મસન્માન તેમજ વિશ્વાસ જગાવી દો કે તેમને બીજા કોઈ નશાનો વિચાર જ ન આવે. ધારો કે તેમને કોઈ બંધાણનો ચસકો લાગી ચૂકયો હોય તોય એમાંથી ધીમે ધીમે તેમાંથી બહાર આવતા જાય. યુવાનોને ડ્રગ્ઝના દૂષણથી બચાવવા માટે પંજાબના રુરકા કલાન નામનાં ગામે સ્પોર્ટ્સનો સફળ ઉપયોગ કરી જાણ્યો છે.

'ઉડતા પંજાબ' ફિલ્મ કેટલાય દિવસોથી ચર્ચામાં છે. નશીલી દવા યા ડ્રગ્ઝની સમસ્યા નવેસરથી એકદમ પ્રકાશમાં આવી છે. આ સંદર્ભમાં પંજાબના જલંધર જિલ્લામાં આવેલા રુરકા કલામ નામનાં નાનકડાં ગામની વાત કરવી છે.

વર્ષ હશે ૧૯૯૭નું. બાવીસ વર્ષનો ગુરુમંગલદાસ સોની નામનો એક સ્થાનિક જુવાનિયો તાજો તાજો ઈલેક્ટ્રોનિકસ એન્જિનિયર બન્યો હતો. એને હજુ આગળ ભણવાની હોંશ હતી. સદભાગ્યે એને અમેરિકાની મિશિગન ઈન્સ્ટિટયૂટ ઓફ ટેકનોલોજીમાં એડમિશન પણ મળી ગયું હતું. આ ઉંમરે જુવાનિયાઓ જોતાં હોય એવાં બધાં સપનાં એ પણ જોઈ રહ્યો હતો. એયને અમેરિકાની ડિગ્રી લઈને ત્યાં જ સેટલ થઈ જઈશ, તગડા પગારવાળી જોબ હશે, વૈભવી લાઈફસ્ટાઈલ હશે, લાઈફ મસ્ત સેટ થઈ જશે. એના મનમાં એવું ય હતું કે અમેરિકાથી પિતાજીને પૈસા મોકલતો રહીશ. પિતાજી એમાંથી પરિવાર માટે અને ગામના કલ્યાણ માટે પૈસા ખર્ચતા રહેશે.

પ્લાન સરળ અને મજાનો હતો, પણ ગુરુમંગલદાસે છેલ્લી ઘડીએ અમેરિકા જવાનું માંડી વાળ્યું. એણે જોયું કે વતનને એના પૈસાની નહીં, પણ પરસેવાની, શારીરિક હાજરીની અને દ્રષ્ટિની વધારે જરૂર છે. ગુરુમંગલદાસનું મન બદલી જવાનું કારણ ગામના જુવાનિયા હતા. તેઓ નશીલી દવાના બંધાણી થઈ ચૂક્યા હતા. તેમની હાલત બદથી બદતર થઈ રહી હતી. ખાસ કરીને ગામના ખેતમજૂરોના સંતાનો નશીલી દવાઓના બહુ જલદી શિકાર બની રહ્યા હતા. આખા પંજાબની આ હાલત હતી. પંજાબનો યુવાવર્ગનો થથરી જવાય એવડો તોતિંગ હિસ્સો વત્તેઓછે અંશે ડ્રગ્ઝની લપેટમાં આવી ચૂક્યો હતો. આમાં ગરીબથી લઈને તવંગર સુધીના બધા આવી ગયા. ડ્રગ્ઝને કારણે થતાં મૃત્યુનું પ્રમાણ ભયજનક રીતે વધી ગયું હતું. એક અહેવાલ પ્રમાણે આજે ય આખા દેશની એવરેજની તુલનામાં પંજાબમાં નશીલી દવાનો  વપરાશ નવ ગણો વધારે છે. પંજાબની સરહદ નશીલી દવાઓનું સૌથી મહત્ત્વનું એન્ટ્રી પોઈન્ટ ગણાય છે. પાકિસ્તાનમાંથી ઘુસાડવામાં આવતી ડ્રગ્ઝ વાયા પંજાબ થઈને પછી આખા દેશમાં સરક્યુલેટ થાય છે. આ આતંકવાદી પ્રવૃત્તિઓનો જ એક હિસ્સો છે.

જુવાનિયાઓને નશીલી દવાના બંધાણમાંથી બહાર કાઢવાનો ઉપાય ગુરુમંગલદાસને રમતગમતમાં દેખાયો. એક જમાનામાં રુરકા કલાન સ્પોર્ટ્સમાં ખૂબ આગળ હતું. કમનસીબે ગામનો રમતગમતનો માહોલ ક્રમશઃ મંદ થતો ગયો. ૧૯૯૦ના દશક સુધીમાં તો સ્પોર્ટ્સ પ્રત્યેનું આકર્ષણ સાવ ઓસરી ચૂકયું હતું. જુવાનિયાઓ ડ્રગ્ઝમાંથી ઊંચા આવે તો રમતગમત વિશે કંઈક વિચારેને. ગુરુમંગલદાસને લાગ્યું કે ગામમાં સ્પોર્ટ્સ કલ્ચરને પાછું જીવતું કરવું પડશે અને બાળકો-યુવાનોને રમતગમત સાથે જોડવાં પડશે.

કોઈપણ કામ નાણાં વગર થતું નથી. ગુરુમંગલદાસ અને એમના દોસ્તારો કશીક સ્પર્ધામાં ઈનામ તરીકે એક લાખ રૂપિયા જીત્યા હતા. ગુરુમંગલદાસે સૌને કન્વિન્સ કર્યા કે આ પૈસા સરખે ભાગે વહેંચી લેવાને બદલે એમાંથી ગામમાં ફૂટબોલ ગ્રાઉન્ડ તૈયાર કરીએ ને બીજી સુવિધાઓ ઊભી કરીએ. ગુરુમંગલદાસને ખુદને ફૂટબોલનો જબરો શોખ રહ્યો છે. પોતાની કોલેજમાં તેઓ સ્પોર્ટ્સ સ્ટાર ગણાતા. એમના પિતાજીએ બાપીકી જમીનનો એક મોટો ટુકડો ગામના નામે કરી આપ્યો. જમીન ઉબડખાબડ હતી ને તેના પર ઝાડી-ઝાંખરાં ઊગી નીકળ્યાં હતાં. ગામના ખેડૂતોને મદદની અપીલ કરવામાં આવી. ખેડૂતો શ્રમદાન કરવા તૈયાર થયા. તેમણે પરસેવો રેડીને મેદાનને સમથળ કરી આપ્યું. છેક વીસ કિલોમીટર દૂરથી માટી ઊંચકી લાવવામાં આવતી. જોતજોતામાં સરસ મજાનું ફૂટબોલ ગ્રાઉન્ડ તૈયાર થઈ ગયું.

મેદાન તો બન્યું, પણ લોકો ત્યાં રમવા પણ આવવા જોઈએને. કેટલાંય વાલીઓ સ્પોર્ટ્સને સમયનો વેડફાટ ગણે છે. આ ખોટું છે. ડ્રગ્ઝની કે બીજી કોઈ સમસ્યાથી છૂટવા માટે જ નહીં, પણ સામાન્ય સંજોગોમાં ય ખેલકૂદ ખૂબ જરૂરી છે. બાળકના શારીરિક અને મનોવૈજ્ઞાાનિક એમ બંને પ્રકારના વિકાસ માટે પણ ખેલકૂદનું ખૂબ મહત્ત્વ છે. સ્પોર્ટ્સ બાળકને જીતતાં જ નહીં, હારતાં પણ શીખવે છે. હારને ખેલદિલીપૂર્વક પચાવતાં શીખવે છે. મેચમાં કયારેક જીત થાય તો કયારેક હાર પણ થાય. એકવાર મેચ હારી ગયા તો શું થયું, નાહિંમત થયા વગર વધારે પ્રેક્ટિસ કરવાની, ફરીથી મેદાનમાં ઊતરવાનું, ફરીથી લડત આપવાની ને જીતી બતાવવાનું. સ્પોર્ટ્સને લીધે બાળકોને નાનપણમાં મળેલા આ સંસ્કાર આગળ જતાં જીવનનાં તમામ ક્ષેત્રોમાં કામ આવે છે.

ગુરુમંગલદાસને રુરકા કલાનના બચ્ચાઓમાં ફૂટબોલપ્રેમ પાછો જગાડવો હતો. એમણે વાલીઓને સમજાવ્યા, સ્કૂલોમાં જઈને શિક્ષકો-પ્રિન્સિપાલોને મળ્યા. નવા તૈયાર થયેલા ફૂટબોલ ગ્રાઉન્ડ પર ધીમે ધીમે છોકરાઓ રમવા આવવા લાગ્યા. દલિત પરિવારોને સમજાવવાનું વિશેષ મુશ્કેલ સાબિત થતું હતું. પણ ધીમેધીમે તેમનાં સંતાનો ય આવવાં લાગ્યાં. સારા કોચની વ્યવસ્થા કરવામાં આવી. ગામમાં રમતગમતનો માહોલ બનવા માંડયો. નવરાશના સમયમાં ડ્રગ્ઝ તરફ આકર્ષાતા તરુણો-યુવાનો હવે ફૂટબોલ ગ્રાઉન્ડ પર પરસેવો પાડતા થયા. યુવાનોની ધોધમાર ઊર્જાને વહેવા માટે એક સરસ દિશા સાંપડી. અમુક બાળકો બહુ સારું ફૂટબોલ રમી શકે તેમ હતા, પણ તેમને રહેવાની અને ખાવાપીવાની સમસ્યા હતી. સારા આશાસ્પદ ખેલાડીઓને ગુરુમંગલદાસ અને એમનાં પત્ની પોતાનાં ઘરે રાખતા.

રુરકા કલાન ગામના ખૂબ બધા લોકો અમેરિકા-કેનેડામાં સ્થાયી થયા છે. તેમના તરફથી સારી એવી આર્થિક મદદ મળવાની શરૂઆત થઈ. એ નોન-રેસિડન્ટ-પંજાબીઓ સારી રીતે જાણે છે કે જુવાનિયાઓને સાચી દિશામાં વ્યસ્ત રાખવા હશે તો ખેલકૂદ કરતાં બહેતર કોઈ વિકલ્પ નથી. ૨૦૦૧માં રુરકા કલાનમાં એક રેસિડેન્શિયલ ફૂટબોલ એકેડેમી સ્થાપવામાં આવી. એને નામ આપવામાં આવ્યું, વાયએફસી (યૂથ ફૂટબોલ કલબ). દર વર્ષે સૌથી આશાસ્પદ એવા વીસથી પચ્ચીસ ખેલાડીઓને પસંદ કરીને તેમને એકડેમીમાં એડમિશન આપવાનું શરૂ થયું. છોકરાઓએ અહીં જ રહેવાનું, ખાવાનું-પીવાનું ને ફૂટબોલની રમતમાં હોશિયાર બનવાનું. એમના ભણતરનો ખર્ચ પણ એકેડેમી જ ઉઠાવે. વાયએફસીને મળતા ભંડોળનો વહીવટ વ્યવસ્થિતપણે થઈ શકે તે માટે ૨૦૦૩માં રજિસ્ટર્ડ સોસાયટી બનાવવામાં આવી.

રુરકા કલામની ફૂટબોલ ટીમે અલગ અલગ ટૂર્નામેન્ટોમાં ભાગ લેવાનું શરૂ કર્યું. સરસ પરિણામો દેખાવાં લાગ્યાં. છોકરાઓ પ્રોત્સાહિત થતા ગયા. સિનિયર ફૂટબોલ ટીમનું પર્ફોર્મન્સ ઉત્તરોત્તર નીખરતું ગયું તેઓ જે પ્રાઈઝમની લાવતા તેને સ્પોર્ટ્સના વિકાસ માટે જ ઉપયોગમાં લેવાતું.

એક બાજુ પંજાબનું યૂથ ડ્રગ્ઝમાં બરબાદ થઈ રહ્યું હતુ, જયારે બીજી બાજુ રુરકા કલાન નામના આ નાનકડાં ગામના પંજાબી છોકરાઓ ફૂટબોલના દિવ્ય નશામાં રમમાણ રહીને સિદ્ધિઓ પ્રાપ્ત કરતા હતા. અહીં ડ્રગ્ઝની સમસ્યા નક્કરપણે ઘટી રહી હતી. જેમ ખરાબ વસ્તુ તરત ફેલાય છે એમ સારી વસ્તુ પણ પ્રસર્યા વગર રહેતી નથી. રુરકા કલાનના સ્પોર્ટ્સ કલ્ચરને એક આદર્શ મોડલ તરીકે જોવામાં આવ્યું. યૂથ ફોર ચેન્જ ઇનિશિયેટિવની લોકપ્રિયતા આજુબાજુનાં ગામડામાં પણ ફેલાઈ. ત્યાંથી માગ ઊઠી કે અમારે ત્યાં પણ આવું કેન્દ્ર ખોલો. આજની તારીખે પંજાબમાં યુથ ફોર ચેન્જનાં બાર કેન્દ્રો ધમધમે છે. તમામ કેન્દ્રોમાં બાળકોને સ્પોર્ટ્સ કિટ આપવામાં આવે છે. અનુભવી કોચ દ્વારા તાલીમ અપાય છે અને સ્પોર્ટ્સ કેમ્પનાં આયોજન થાય છે.

છોકરાઓ જો ફૂટબોલમાં સારો દેખાવ કરતા હોય તો છોકરીઓ શા માટે પાછળ રહે? છોકરીઓ એકેડેમી ઓફિસમાં આવીને પૃચ્છા કરવા લાગીઃ તમે અમારા માટે કેમ કશું કરતા નથી? કેનેડાથી આવેલી એક યુવતીએ બીડું ઝડપ્યું. ગામની છોકરીઓ માટે ટ્રેનિંગ પ્રોગ્રામનાં આયોજન શરૂ કર્યાં. ગામડાગામમાં મહિલાકોચ તો ક્યાંથી હોય. આથી જેન્ટ્સ કોચ છોકરીઓને તાલીમ આપતા. આપણા સમાજમાં અમુક ટિપિકલ સમસ્યાઓ ઊભી થતી હોય છે. પોાતાની દીકરીઓ ફૂટબોલની ટ્રેનિંગ માટે સ્કૂલ પૂરી થયા પછી સાંજે મોડે સુધી ઘરની બહાર રહે અને જેન્ટ્સ કોચ પાસેથી તાલીમ લે તેની સામે રૂઢિચુસ્ત વાલીઓને વાંધો પડવા લાગ્યો. આ સમસ્યાનો ય તોડ કાઢવામાં આવ્યો. છોકરીઓને સાંજે બોલાવવાની જ નહીં. એમને સ્કૂલ-ટાઈમ દરમિયાન ટ્રેઇનિંગ આપવાની. 

રુરકા ક્લાનમાં આજે ફૂટબોલ કલ્ચર એટલું વિકસી ગયું છે કે, ગામનાં સોએક જેટલાં પરિવારોનો જીવનનિર્વાહ ફૂટબોલને લીધે ચાલે છે. અહીંના ખેલાડીઓની ઉપલબ્ધિઓ પણ જેવી તેવી નથી. રુરકા કલાનની સ્પોર્ટ્સ એકેડેમીમાં તૈયાર થયેલા અનવર અલી નામના ખેલાડી દેશના સૌથી સફળ અને મોંઘા ફૂટબોલ-સ્ટાર્સમાં સ્થાન પામે છે. અહીંના ૧૦૦ કરતાં વધારે ખેલાડીઓ રાષ્ટ્રીય સ્તરે અલગ અલગ કેટેગરીમાં રમી ચૂક્યા છે અને ૧૫ વખત ભારતનું ઈન્ટરનેશનલ લેવલ પર પ્રતિનિધિત્વ કરી ચૂક્યા છે. ૨૦૧૦ માં સાઉથ આફ્રિકામાં યોજાયેલા 'સ્ટ્રીટ ચાઈલ્ડ વર્લ્ડ કપ'માં પણ ભારત તરફથી રુરકા કલામની ટીમને મોકલવામાં આવી હતી.

Anwar Ali

એક તબક્કે અમેરિકા સેટલ થઈને હાઈ-ફાઈ જિંદગી જીવવાનું શમણું જોનારા ગુરમંગલદાસ સોનીએ આખી જિંદગી પોતાના વતનની યુવા પેઢી માટે અર્પણ કરી દીધી છે. તેઓ કહે છે, 'બાળકો માટે બાર વર્ષ સુધીની ઉંમર રમતગમત શીખવાનો ગોલ્ડન પિરિયડ ગણાય. આપણે ત્યાં તો છોકરાઓ ફૂટબોલ રમવાની શરૂઆત જ પંદરેક વર્ષે કરે છે. ખરેખર તો સાવ નાનપણથી જ બચ્ચાઓને સ્પોર્ટ્સ તરફ વાળી દેવા જોઈએ. સ્પોર્ટ્સ જીવનશૈલીનો એક ભાગ હોવો જોઈએ. ફિઝિકલ અને મેન્ટલ હેલ્થ માટે સ્પોર્ટ્સ કરતાં ચડિયાતું બીજું કશું નથી. મેડલો તો પછી આપોઆપ આવશે.'

આ તો ખેર જનરલ વાતો થઈ, પણ સ્પોર્ટ્સ કલ્ચરને લીધે રુરકા કલાન અને તેની આસપાસનાં

Gurumangal Das Soni

ગામોમાં વસતા કેટલાય જુવાનિયોઓ ડ્રગ્ઝના સકંજામાં આવતા બચી શક્યા છે તે બહુ મોટી વાત છે. યુવાનોને ડ્રગ્ઝના દૂષણથી બચાવવા માટે સ્પોર્ટ્સનો અસરકારક માધ્યમ તરીકે ઉપયોગ કરવાના પ્રયોગો દુનિયાભરમાં થાય છે. જેમ કે, બોલિવિયામાં તાહૂચી ફૂટબોલ કલબ શરૂ થઈ હતી, જેનો હજારો ગરીબ બાળકો લાભ ઉઠાવી ચૂકયા છે. નૈરોબી અને દુનિયાના બીજા ભાગોમાં પણ આવાં ઘણાં ઈનિશિયેટિવ લેવામાં આવે છે. યંગસ્ટર્સને છોકરાઓને ડ્રગ્ઝથી દૂર રાખીને સતત બહેતર પર્ફોર્મન્સ અને ઈમ્પ્રુવમેન્ટની દિશામાં વાળવામાં આવે છે. આ પ્રયાસોની ફિલોસોફી એક જ હોય છેઃ જુવાનિયાઓમાં સ્પોર્ટ્સનાં માધ્યમ દ્વારા એટલું પેશન, આત્મસન્માન તેમજ વિશ્વાસ જગાવી દો કે તેમને બીજા કોઈ નશાનો વિચાર જ ન આવે. ધારો કે તેમને કોઈ બંધાણનો ચસકો લાગી ચૂકયો હોય તોય એમાંથી ધીમે ધીમે તેમાંથી બહાર આવતા જાય.

પંજાબમાં કે દેશના બીજા કોઈ પણ ભાગમાં યુંવાધનને સાચા રસ્તે વાળવું હોય તો વાયએફસી-રુરકા કલાન જેવી પ્રવૃત્તિઓ હાથ ધરવી જોઈએ. ફિલ્મો પર કાતર ચલાવવા જેવી બેવકૂફ ચેષ્ટાઓથી કશું નહી વળે.

0 0 0 

મલ્ટિપ્લેક્સ: મણિ રત્નમે પોતાની પહેલી ફ્લ્મિ શી રીતે બનાવી?

Sandesh - Sanskar Purti - 12 June 2016

મલ્ટિપ્લેક્સ

જો સ્ક્રિપ્ટ ખરેખર સારી હોય, માણસ જેન્યુઈન હોય અને તેના ઈરાદામાં ક્શી ખોટ ન હોય તો સિનિયર અને અનુભવી કલાકારો પણ ન્યુક્મર સાથે કામ કરવા તૈયાર થઈ જતા હોય છે. મણિ રત્નમ સાથે એક્ઝેક્ટલી આવું જ બન્યું હતું. 

આ મહિને મણિ રત્નમ બાસઠમા વર્ષમાં પ્રવેશ્યા. મણિ રત્નમ વિશે વાત માંડીએ ત્યારે આ મહાશય એટલે કોણ એવું જણાવવાની જરૂર હોય છે ખરી? ચાલો, ઔપચારિક્તા ખાતર અને એમના વિશે ક્શું જ ન જાણતા હોય એવા સંભવિત વાચકો ખાતર નોંધી લઈએ કે મણિ રત્નમ એટલે વર્તમાન ભારતીય સિનેમાના સર્વોત્તમ ફ્લ્મિમેકરોમાંના એક જેે દેશના ઓલ-ટાઈમ-ગ્રેટ ડિરેકટર્સની સૂચિમાં પણ ઝળક્વા લાગ્યા છે. આ સાઉથ ઈન્ડિયન ફ્લ્મિમેકરની 'રોજા', 'બોમ્બે', 'દિલ સે', 'યુવા' અને 'ગુુરુ' જેવી ફ્લ્મિોને ભારતભરના ઓડિયન્સે ખૂબ માણી છે. ક્મર્શિયલ મેઈનસ્ટ્રીમ ફ્લ્મિ વિઝ્યુઅલ એસ્થેટિકસની દષ્ટિએ કેટલી રુપકડી હોઈ શકે છે તે મણિ રત્નમે ફ્લ્મિમેકરોની એક કરતાં વધારે પેઢીઓને શીખવ્યું છે.

અત્યાર સુધીમાં જુદી જુદી ભાષાઓમાં ૨૪ ફ્લ્મિો ડિરેકટ કરનાર અને ૨૬ ફ્લ્મિો લખનાર મણિ રત્નમ આમ તો ફ્લ્મિી પરિવારના ફરજંદ. એમના પિતાજી એસ.જી. રત્નમ આખી જિંદગી ફ્લ્મિ ડિસ્ટ્રીબ્યુટર તરીકે પ્રવૃત્ત રહૃાા. એમના અંક્લ વિનસ કૃષ્ણમૂર્તિ પ્રોડયુસર હતા. વક્રદષ્ટાઓ ક્હેશે કે ફ્લ્મિી ફેમિલીમાં જન્મેલો માણસ ફ્લ્મિલાઈનમાં નામ કાઢે તો એમાં શી મોટી વાત. વેલ, જરુરી નથી. અત્યંત અનુકૂળ માહોલમાં જન્મેલા અને ઊછરેલા હોવા છતાંય આખી જિંદગી ક્શું જ ન ઉકાળી શકેલા ફ્લ્મિી ફરજંદો વિશે આપણે કયાં નથી જાણતા. 'ક્ન્વર્સેશન્સ વિથ મણિ રત્નમ' નામનાં લગભગ આત્મક્થાની ગરજ સારે એવાં મસ્તમજાના પુસ્તક્માં મણિસર ક્હે છે, 'નાના હતા ત્યારે સમજોને કે અમને ફ્લ્મિો જોવાની લગભગ મનાઈ જેવું હતું. હા, ફાધર કે અંક્લ જેની સાથે સંક્ળાયેલા હોય તેવી ઘરની ફ્લ્મિો જોવામાં વાંધો નહીં. કયારેક અમને પિકચરોનું શૂટિંગ જોવા લઈ જવામાં આવતા. હું સેટ પર ભયંકર ક્ંટાળી જતો. મને સમજાતું નહીં કે આ લોકો એક્નો એક ડાયલોગ કેમ વારેવારે બોલ્યા કરે છે, કેમ એક્ની એક એકશન ર્ક્યા જ કરે છે... ર્ક્યા જ કરે છે. ફ્લ્મિનું શૂટિંગ મને દુનિયાનું સૌથી બોરિંગ કામ લાગતું. મને નવાઈ લાગે છે કે મોટો થઈને હું ફ્લ્મિમેકર કેવી રીતે બની ગયો!'

ગુડ કવેશ્ચન. ફ્લ્મિોના સેટ પર સખત બોર થનારો આ મદ્રાસી છોકરો આગળ જતાં ખુદ ફ્લ્મિમેકર કેવી રીતે બની ગયો?

મોટા થઈ રહૃાા હતા તે વર્ષોમાં મણિ રત્નમે ફ્લ્મિો બનાવવાનું સપનું કયારેય નહોતું જોયું. તેથી કોઈ ફ્લ્મિ ડિરેકટરના આસિસ્ટન્ટ બનીને કે ફ્લ્મિ ઈન્સ્ટિટયુટમાં દાખલ થઈને વ્યવસ્થિત તાલીમ લેવાનો સવાલ જ ઊભો થતો નહોતો.  હા, ટીનેજર બન્યા પછી ફ્લ્મિો જોવામાં એમને ભારે મોજ પડવા લાગી હતી. સ્કૂલનાં વર્ષોમાં તેઓ હોસ્ટેલમાં ભણતા ત્યારે દોસ્તારો સાથે રાત્રે ચુપચાપ વંડી ઠેકીને પિકચરો જોવા નીક્ળી જતા. એ જમાનામાં હરતીફરતી સિનેમાવાળા તંબૂ બાંધીને તમિલ  અને અંગ્રેજી ફ્લ્મિો વારાફરતી દેખાડતા. સિંગલ પ્રોજેકટર હોય એટલે એક રીલ પૂરી થાય પછી વીસ મિનિટનો ઈન્ટરવલ પડે. પછી બીજી રીલ શરુ થાય. આખી રાત આવું નાટક ચાલ્યા કરે. કયારેક તો હોસ્ટેલના વોર્ડન પોતે લુંગી-બનિયાનમાં ફ્લ્મિ જોવા પહોંચી ગયા હોય. વોર્ડનને ખબર હોય કે છોકરાઓ પિકચર જોવા બેઠા છે તોય અજાણ્યા હોવાનો દેખાવ કરે. છોકરાઓ પણ જોયું - ન જોયું કરે. તેરી બી ચુપ મેરી બી ચુપ. મણિ રત્નમને ફ્લ્મિો જોવાનો ચસકો ૧૪-૧૫ વર્ષની ઉંમરે લાગી ગયો હતો, પણ ઘરમાં કયારેય કેઈ ફ્લ્મિોની ચર્ચા ન કરે. ફ્લ્મિો જોવાની વસ્તુ છે, એના વિશે વાતો શું કરવાની - એવો ઘરનાઓનો એટિટયુડ હોય.

ચેન્નાઈમાં બી.કોમ. ર્ક્યા પછી મણિ રત્નમે એમબીએ કરવા મુંબઈની જમનાલાલ બજાજ ઈન્સ્ટિટયુટ ઓફ્ મેનેજમેન્ટ સ્ટડીઝમાંથી એડમિશન લીધું. ફાયનાન્સ એમનો મુખ્ય વિષય. આજે ફ્લ્મિો બનાવતી વખતે મણિ રત્નમ જે રીતે બજેટની ઐસીતૈસી કરી નાખે છે તે જોતાં એમનો કોઈ ફાઈનાન્સર માનવા તૈયાર નથી કે આ માણસે એક જમાનામાં ફયનાન્સના સ્પેશિયલાઈઝેશન સાથે એમબીએ ર્ક્યું હશેે! ૧૯૭૭માં ડિગ્રી મેળવ્યા પછી મણિ રત્નમે એક મેનેજમેન્ટ ક્ન્સલ્ટન્સીમાં જોબ લઈ લીધી. ફ્લ્મિો સાથેનો એમનો નાતો હજુય કેવળ એક પ્રેક્ષક્ તરીકેનો જ હતો. ઓફ્સિમાં જાતજાતના રિપોર્ટ્સ બનાવવાના કામમાં મજા આવતી નહોતી એટલે તેઓ જોબ બદલવાનું વિચારતા હતા. એમની ઈચ્છા માર્કેટિંગ એકિઝકયુટિવ અથવા કોઈ મેન્યુફેકચરિંગ કંપનીમાં ક્ન્સલ્ટન્ટ તરીકે કામ કરવાની હતી.

આ અરસામાં એક્ વાત બની. મણિ રત્નમનો એક દોસ્ત રવિ શંકર પોતાની પહેલી ફ્લ્મિ બનાવવાનું પ્લાનિંગ કરી રહૃાો હતો. રવિના પિતાજી સાઉથમાં સફ્ળ ફ્લ્મિમેકર હતા. મણિ રત્નમ, રવિ અને રમણ નામનો ત્રીજો એક દોસ્તાર (કે જેના પિતાજીનું ર્ક્ણાટક્ સંગીતમાં મોટું નામ છે) સાથે મળીને રવિની ફ્લ્મિની સ્ક્રિપ્ટ પર ચર્ચા કરતા. હરામ બરાબર ત્રણમાંથી કોઈને ફ્લ્મિની સ્ક્રિપ્ટ કેવી રીતે લખાય એની સહેજ પણ ગતાગમ પડતી હોય તો! છતાંય જાણે તીસમારખાં હોય એમ ત્રણેય જણા ઊછળી ઊછળીને 'આ જ ચાલે, બે... આવું ન ચાલે, અલા ચૂપ બેસ... આ આમ જ હોય, અરે પણ આ આવું ના કરાય' પ્રકારની દલીલબાજી ર્ક્યા કરતા.

'ઘણી વાર માણસના આત્મવિશ્વાસનું કારણ એની અજ્ઞાાનતા હોય છે!' મણિ રત્નમ હસે છે, 'એને કેટલા વીસે સો થાય એની ખબર જ ન હોય એટલે પોતે બધું જ કરી શક્શે એવા ફાંકામાં હોય! રવિની સ્ક્રિપ્ટ પર કામ કરતી વખતે અમે ત્રણેય સતત બાખડયા કરતા. મેં લાઈફ્માં અગાઉ કયારેય ક્શુંય ક્રિયેટિવ લખ્યું નહોતું. હોસ્ટેલનાં વર્ષોમાં ફાધરને 'પૈસા ખલાસ થઈ ગયા છે, સમયસર મોક્લી આપજો' એ ટાઈપના લેટરો કયારેક લખતો એટલું જ, પણ તોય રવિ, રમણ અને હું રોજ સાંજે સ્ક્રિપ્ટ લખવાના ચાળા કરવામાં ક્લાકોના ક્લાકો પસાર કરી નાખતા. ફ્લ્મિમેકર બનવાનો વિચાર હજુ સુધી મારા મનમાં ફરકયો નહોતો, પણ કોઈ સીનની ક્લ્પના કરીને તેને કગળ પર સાકાર કરવાની આખી પ્રોસેસ ધીમે ધીમે મને બહુ એકસાઈટિંગ લાગવા માંડી હતી. મનમાં વિચાર ક્શોક વિચાર આવે, લડી-ઝઘડીને બન્ને દોસ્તારોના ભેજામાં વાત ઊતારવાની  અને આ બધું ચાલતું હોય ત્યારે દિમાગના કોઈ ખૂણામાં પેલો આઈડિયા એની મેેળે ડેવલપ થઈ રહૃાો હોય - આ આખી વાત મને બહુ જબરદસ્ત લાગતી હતી. મને ચિક્કાર આનંદ મળતો હતો આ પ્રોસેસમાંથી. બંધાણીને નશાનું બંધાણ થઈ જાય એવી મારી હાલત હતી. ફ્લ્મિલાઈન તરફ્ આગળ વધવાનું આ મારું પહેલું બેબી-સ્ટેપ હતું.'

એક બાજુ મિત્રની સ્ક્રિપ્ટ લખવાનું કામ પૂરું થયું ને બીજી બાજુ મણિ રત્નમે ઓફ્સિમાં બેસી રહેવાની જોબ બદલીને માર્કેટિંગ એકિઝકયુટિવ તરીકે નવી નોકરી કરવાનો નિર્ણય લીધો. એ અરસામાં પેલી સ્ક્રિપ્ટ પરથી ક્ન્નડ ફ્લ્મિ બનાવવાની તજવીજ થઈ રહી હતી એટલે મણિ રત્નમને થયું કે લાવને, નવી જોબ શરુ કરતાં પહેલાં ત્રણેક મહિનાનો બ્રેક લઈને શૂટિંગમાં ભાગ લઉં. ત્રિપુટીએ સ્ક્રિપ્ટ અંગ્રેજીમાં લખી હતી એટલે મણિ રત્નમે સેટ પર ડાયલોગ રાઈટર સાથે બેસીને અંગ્રેજી સંવાદોને ક્ન્નડમાં ટ્રાન્સલેટ કરાવવાની જવાબદારી ઉપાડી લીધી.

આ બધું કામ કરવાની એમને એટલી મજા આવી કે પહેલું શેડયુલ પૂરું થયું ત્યાં સુધીમાં મણિ રત્નમનો નિર્ણય બદલાઈ ગયોઃ કોર્પોરેટ જોબને મારો ગોળી, આપણે તો હવે ફ્લ્મિલાઈનમાં આગળ વધવું છે. લાઈફ્માં કરવા જેવું કોઈ કામ કેઈ હોય તો તે આ જ છે! તેમણે વિચાર્યું કે હું ફ્લ્મિો લખીશ, મોટા પ્રોડયુસરો કે ડિરેકટરોને સ્ક્રિપ્ટ વેચીશ અને આ રીતે ફ્લ્મિમેક્ગિંનાં જુદાં જુદાં પાસાં પણ શીખતો જઈશ. ધારો કે મને મજા ન આવી, ન ફાવ્યું ને ફ્લ્મિલાઈન છોડવી પડી તો ય શું? મારી પાસે એમબીએની ડિગ્રી તો છે જ, હું પાછો જોબ કરવા માંડીશ. ક્મસે ક્મ ભૂખે તો નહીં જ મરું.  

૧૯૮૦માં મણિ રત્નમે પોતાની પહેલી ફ્લ્મિની પટક્થા લખી. એનું ટાઈટલ રાખ્યું, 'પલ્લવી અનુ પલ્લવી'. મણિ રત્નમના વિચારોની ભાષા અંગ્રેજી છે એટલે આ સ્ક્રિપ્ટ પણ એમણે અંગ્રેજીમાં જ લખી હતી. એ વર્ષોમાં તમિલ ફ્લ્મિ ઈન્ડસ્ટ્રીમાં ફેકટરીમાંથી ઊતરતા માલની જેમ બીબાંઢાળ ફ્લ્મિો બન્યા કરતી હતી. ન કોઈ જાતની તાજગી, ન કોઈ પ્રયોગ. ફ્કત બાલાચંદર, ભારતીરાજા અને મહેન્દ્રન જેવા ગણ્યાગાંઠયા ફ્લ્મિમેકરોની ફ્લ્મિોમાં જ ક્ંઈક નવીનતા દેખાતી. મણિ રત્નમ પોતાની સ્ક્રિપ્ટની ફાઈલ લઈને વારાફરતી આ ત્રણેયને મળ્યા. સ્ટ્રગલરો માટે ફ્લ્મિ ઈન્ડસ્ટ્રીનાં મોટાં માથાંની અપોઈન્ટમેન્ટ મેળવીને તેમને મળવાનું કામ જ બહુ અઘરું હોય છે, પણ મણિ રત્નમને આ તબક્કે પોતાના પરિવારના ફ્લ્મિી ક્નેકશન્સનો લાભ જરુર મળ્યો. પેલા ત્રણેય મોટા ડિરેકટરો સાથે પ્રમાણમાં સરળતાથી મિટીંગ  થઈ શકી. જોકે મણિ રત્નમની સ્ક્રિપ્ટ પરથી ફ્લ્મિ બનાવવામાં કોઈને રસ ન પડયો. 

સહેજે સવાલ થાય કે મણિ રત્નમના ભાઈ જી. વેંક્ટેશ્વરન ખુદ ફ્લ્મિ ફયનાન્સર તરીકે સક્રિય હતા તો એમણે સીધા ભાઈને જ કેમ ક્હૃાું નહીં કે તું મારી ફ્લ્મિ બનાવ? 'મારું ફેમિલી ફ્લ્મિલાઈનમાં હતું તે વાત સાચી, પણ એમનું મુખ્ય કામ ફ્ન્ડિંગનું અને ડિસ્ટ્રિબ્યુશનનું, ફ્લ્મિો પ્રોડયુસ કરવાનું નહીં,' મણિ રત્નમ ક્હે છે, 'અને ધારો કે ભાઈ મારી સ્ક્રિપ્ટ પરથી ફ્લ્મિ પ્રોડયુસ કરવા ઈચ્છતો હોત તો એણે મને ક્હૃાું હોત, રાઈટ?'

દરમિયાન મણિ રત્નમને પોતાની સ્ક્રિપ્ટ પ્રત્યે માયા બંધાઈ ગઈ હતી. એમના મનમાં લાલચ જાગી ગઈ કે ના, આ સ્ક્રિપ્ટ પરથી તો પોતે જ ફ્લ્મિ ડિરેક્ટ કરશે. તેઓ કોઈ મોટા ફ્લ્મિ ડિરેકટરના આસિસ્ટન્ટ બનવા માગતા નહોતા, કેમ કે આસિસ્ટન્ટ ડિરેકટરમાંથી મેઈન ડિરેકટર બનવામાં વર્ષોનાં વર્ષો નીક્ળી જતાં હોય છે.

દરમિયાન બન્યું એવું કે લક્ષ્મી નામની સાઉથની જાણીતી હિરોઈનને પોતાની ફ્લ્મિની વાર્તા સંભળાવવાનો મણિ રત્નમને મોકો મળ્યો. લક્ષ્મી એટલે મણિ રત્નમના દોસ્ત રવિએ જે ફ્લ્મિ બનાવી હતી તેની નાયિક. મણિ રત્નમથી એ ઓલરેડી પરિચિત હતી. એમણે લખેલી વાર્તા લક્ષ્મીને ગમી ગઈ એટલે એ ક્હેઃ શ્યોર, આ ફ્લ્મિમાં કામ કરવું મને ગમશે. લક્ષ્મીએ ક્દાચ ધારી લીધેલું કે મણિ રત્નમના ફ્લ્મિી ક્નેકશન્સ છે એટલે એની પાસે પ્રોડયુસર ઓલરેડી તૈયાર છે. લક્ષ્મીની હા આવતાં જ મણિ રત્નમ પોતાના પ્રોડયુસર અંક્લ વિનસ ક્રિષ્ણમૂર્તિ પાસે પહોંચી ગયા. ક્હેઃ અંક્લ, લક્ષ્મી જેવી મોટી હિરોઈન મારી ફ્લ્મિમાં કમ કરવા રેડી છે. હવે તમે મારી ફ્લ્મિ બનાવો! અંક્લ તૈયાર થઈ ગયા. આ રીતે મણિ રત્નમની પહેલી ફ્લ્મિને ગ્રીન સિગ્નલ મળ્યું. 

'Pallavi Anu Pallavi'

'પલ્લવી અનુ પલ્લવી' એક્ અન્ક્ન્વેશનલ લવસ્ટોરી છે, જેમાં લક્ષ્મી ઉપરાંત આપણા અનિલ ક્પૂર (હીરો તરીકેની એમની પહેલી ફ્લ્મિ) અને કિરણ વૈરાલે નામની એકટ્રેસ (જે મહેશ ભટ્ટની 'અર્થ'માં દેખાયેલી) પણ છે. મણિ રત્નમ એક વાત સ્પષ્ટ હતા કે હું ભલે નવો નિશાળિયો રહૃાો, પણ મારા ટેકિનશિયનો અનુભવી અને કાબેલ હોવા જોઈએ. સૌથી પહેલાં તેઓ લેનિન નામના ટોચના એડિટરને મળ્યા. તે એમના પાડોશી હતા અને બન્ને વચ્ચે ઠીક ઠીક દોસ્તી હતી. મણિ રત્નમ ક્હેઃ સર, મને ડિરેકટર તરીકે બ્રેક્ મળ્યો છે. તમે પ્લીઝ મારી ફ્લ્મિ એડિટ કરી આપજો. લેનિને હા પાડી. પછી મણિ રત્નમ ફ્લ્મિસંગીતની દુનિયામાં ખૂબ મોટું નામ ગણાતા ઈલિયા રાજાને મળ્યા. ફ્લ્મિની સ્ટોરી ટૂંક્માં સંભળાવીને મણિ રત્નમે ક્હૃાું: સર, હું તમને તમારી માર્કેટ પ્રાઈઝ કરતાં માંડ ચોથા ભાગની ફી આપી શકીશ, પણ તોય હું ઈચ્છું છું કે મારી ફ્લ્મિનું સંગીત તમે આપો. ઈલિયા રાજાએ આંખનું મટક્ું માર્યા વગર જવાબ આપ્યોઃ ભલે, ડન! સિનેમેટોગ્રાફ્ર અને પ્રોડકશન ડિઝાઈનર તરીકે પણ ધરખમ વ્યકિતઓ આ ફ્લ્મિમાં કમ કરવા તૈયાર થઈ ગયા. જો સ્ક્રિપ્ટ ખરેખર સારી હોય, માણસ જેન્યુઈન હોય અને તેના ઈરાદામાં ક્શી ખોટ ન હોય  સિનિયર વ્યકિતઓ પણ ન્યુક્મર સાથે કામ કરવા તૈયાર થઈ જતી હોય છે.

આ રીતે મણિ રત્નમે પોતાની સર્વપ્રથમ ફ્લ્મિ 'પલ્લવી અનુ પલ્લવી' બનાવી. તે બોકસઓફ્સિ પર ચાલી ગઈ, ખૂબ વખણાઈ, ઘણા અવોર્ડ્ઝ જીત્યા. એક્ સ્ટાર ડિરેકટરનો જન્મ થયો.. એન્ડ રેસ્ટ ઈઝ હિસ્ટ્રી!   

0 0 0 

ટેક ઓફ: આ સદીની સૌથી હિટ-એન્ડ-હોટ જોબ કઈ?

Sandesh - Ardh Saptahik purti - 8 June 2016

ટેક ઓફ

એવું કયું ક્ષેત્ર છે જેમાં આવનારા દાયકાઓમાં પ્રોફેશનલ્સ સતત ડિમાન્ડમાં રહેવાના છે? એવું કયું ફ્લ્ડિ છે જેમાં કરીઅર બનાવવાથી પૈસેટકે સુખી થઈ જવાની લગભગ ગેરંટી મળી શકે તેમ છે? શું આ પ્રશ્નોનો ઉત્તર 'ડેટા સાયન્સ'માં છૂપાયેલો છે?

'ડેટા સાયન્ટિસ્ટઃ ધ સેકસીએસ્ટ જોબ ઓફ્ ધ ટ્વેન્ટી-ર્ફ્સ્ટ સેન્ચુરી.'

'હાર્વર્ડ બિઝનેસ રિવ્યૂ' મેગેઝિનના ઓકટોબર ૨૦૧૨ના અંકમાં છપાયેલા આ લેખનું તરત નજર ખેંચાય એવું મથાળું છે. આ સદીની બેસ્ટમબેસ્ટ જોબ કઈ છે? એવું કયું કામ છે જેમાં આવનારા દાયકાઓમાં  પ્રોફેશનલ્સ સતત ડિમાન્ડમાં રહેવાના છે? એવું કયું ફ્લ્ડિ છે જેમાં કરીઅર બનાવીએ તો પૈસેટકે સુખી થઈ જવાની લગભગ ગેરંટી મળી શકે તેમ છે? સાંભળતા જ કાન સતર્ક થઈ જાય તેવા આ સવાલોનો જવાબ પણ પેલા લેખના મથાળામાં જ આપી દેવાયો છેઃ 

ડેટા સાયન્ટિસ્ટની જોબ!

યાદ રહે, 'હાર્વર્ડ બિઝનેસ રિવ્યૂ' મેગેઝિનની આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે ઊંચી પ્રતિષ્ઠા છે. એમાં છપાતા લેખો જે-તે ક્ષેત્રના મહારથીઓ દ્વારા સંપૂર્ણ નિષ્ઠાથી જવાબદારીપૂર્વક લખાતા હોવાથી તેને બહુ જ ગંભીરતાથી લેવામાં આવે છે. તેથી જ ડેટા સાયન્ટિસ્ટવાળી ઉદ્ઘોષણાને લીધે દુનિયાભરમાં સારી એવી ચર્ચા ચાલી. 'હાર્વર્ડ બિઝનેસ રિવ્યૂ'વાળા લેખના સાડાત્રણ વર્ષ પછી, હમણાંં ગ્લાસડોર ડોટકોમ નામની વેબસાઈટે ડેટા સાયન્ટિસ્ટના કામને 'બેસ્ટ જોબ આફ્ ધ યર'નું બિરુદ આપ્યું. ગ્લાસડોર એક અમેરિકન વેબસાઈટ છે જેના ક્ન્ટેન્ટને પણ બિલોરી કાચ હેઠળ મૂકીને ધ્યાનપૂર્વક જોવાય છે, કેમ કે જુદી જુદી કોર્પોરેટ કંપનીઓના ભૂતપૂર્વ અથવા વર્તમાન અધિકારીઓ પોતાનું નામ જાહેર કર્યા વિના પોતપોતાની કંપનીઓ તેમજ મેનેજમેન્ટનું અહીં રિવ્યુ કરતા હોય છે.

ડેટા સાયન્ટિસ્ટ અથવા ડેટા સાયન્સ એટલે એકઝેકટલી શું? સાદી ભાષામાં કહીએ તો, કોઈ કંપની કે બિઝનેસને વિકસાવવા માટે,પાક્કું પ્લાનિંગ કરવું પડે. આ પ્લાનિંગ માટે જાતજાતની વિગતો એકઠી કરવી પડે. એક સાદું ઉદાહરણ લઈએ. ધારો કે અમદાવાદમાં તમારો કપડાંનો શો-રૂમ છે જેમાં બાળકોનાં કપડાં વેચાય છે. તમારી ખુદની ફેક્ટરીમાં જ શો-રૂમનો ઘણોખરો માલ બને છે. તમે મહેનતુ  અને મહત્ત્વાકાંક્ષી છો એટલે તમારી ઇચ્છા છે કે ધીમે ધીમે ગુજરાતનાં બધાં મોટાં શહેરોમાં શો-રૂમની બ્રાન્ચ ખોલવી અને એમાં બાળકોનાં જ નહીં, મહિલા અને પુરુષોનાં કપડાં પણ વેચવાં. પછીના તબક્કામાં મુંબઈ, પુના, નાસિક જેવાં મહારાષ્ટ્રનાં શહેરોમાં અને ત્યાર બાદ અન્ય રાજ્યો તરફ્ નજર દોડાવવી.

સરસ પ્લાન છે. હવે, આ પ્લાન અમલમાં મૂકવા માટે તમારી પાસે ઘણી બધી માહિતી હોવી જોઈએ. જેમ કે, જો તમે બાળકો ઉપરાંત લેડીઝ અને જેન્ટ્સ ગારમેન્ટ્સનું પણ ઉત્પાદન કરો તો તમારી ફેકટરીમાં કેટલાં નવાં મશીન મૂકવાં પડે, કેટલા વધારાના માણસોને લેવા પડે, શો-રૂમની ઉપર નવો માળ બનાવીએ તો કેટલો ખર્ચ થાય, બીજાં શહેરોમાં બ્રાન્ચ ખોલીએ તો કેટલું ઈન્વેસ્ટમેન્ટ કરવું પડે, કેટલો મેન-પાવર જોઈએ, કયારે બ્રેક-ઈવન થાય, ગુજરાત સિવાયનાં રાજ્યોના ગ્રાહકોની મેન્ટાલિટી કેવી છે, તેમને કઈ રીતે આકર્ષવા, ધારો કે કોઈક બ્રાન્ચ નુકસાનીમાં ચાલતી હોય તો આ નુકસાન કેવી રીતે સરભર કરવું વગેરે. આથી તમે જાતજાતનાં કવોટેશન્સ મગાવો છો અને તેનો અભ્યાસ કરો છો. કપડાંના શો-રૂમને ડેવલપ કરવા માટે આટલું બધું પ્લાનિંગ કરવું પડતું હોય તો વિચાર કરો કે દેશ-દુનિયામાં પથારો પાથરીને બેઠેલી જાયન્ટ કંપનીઓએ કેટલાં બધાં પરિબળો ધ્યાનમાં લેવા પડે. એક હદ સુધી માણસ પોતાનાં કૌશલ્ય, કોઠાસૂઝ અને અનુભવના આધારે નિર્ણયો લઈ શકે, પણ કામનો વ્યાપ ખૂબ મોટો હોય ત્યારે જાતજાતની વિગતો એકઠી કરવા માટે અને તેનું વિશ્લેષણ કરવા માટે વૈજ્ઞાાનિક પદ્ધતિઓની મદદ લીધા વગર ચાલે નહીં.         

ડેટા સાયન્સની જરૂર અહીં જ પડે છે. ડેટા સાયન્સ એટલે માહિતીના ખડકલામાં છૂપાયેલી પેટર્ન સમજવી, તેનો અર્થ સમજવો અને જુદી જુદી વિધિઓ (પ્રોસેસ) તેમજ સિસ્ટમ દ્વારા ઉપયોગી જાણકારી નિચોવીને અલગ તારવવી. તેના આધારે બિઝનેસ ડેવલપ કરવાની નવી નવી સ્ટ્રેટેજી વિચારવી, વિકાસના રસ્તે આગળ વધતા હોઈશું ત્યારે ભવિષ્યમાં કેવા પડકારો ઊભા થઈ શકે તેમ છે અને તે પડકારોને ઝીલવા માટે શું શું કરવું પડે તેમ છે તેનો આગોતરો અંદાજ મેળવવો.

કંપનીના કામકાજને લગતો ડેટા ખોદી ખોદીને એકઠો કરનાર, આંકડાની માયાજાળમાં અટવાયા વગર ભવિષ્યનું સંભવિત ચિત્ર જોઈ શકનાર અને ભાવિ કટોકટીમાંથી હેમખેમ પહોંચી વળવા માટે ઉપાયો સૂચવનાર એકસપર્ટ એટલે ડેટા સાયન્ટિસ્ટ.

ડેટા સાયન્ટિસ્ટ કોણ બની શકે? કમ્પ્યુટર કોડિંગ આવડવું તે પહેલી જરૂરિયાત છે. આ ક્ષેજ્ઞાના તજજ્ઞાો કહે છે કે જો માણસ ડેટા હેકર, કમ્યુનિકેટર અને એડવાઈઝરના કોમ્બિનેશન જેવો હોય તો આ ક્ષેત્રમાં ખૂબ સફળ થઈ શકે. આજે ફેસબુક કંપનીમાં ડેટા સાયન્ટિસ્ટનો વાર્ષિક પગાર સરેરાશ ૧ લાખ ૩૩ હજાર ડોલર (લગભગ ૯૦ લાખ રુપિયા, મહિનાના લગભગ સાડાસાત લાખ રૂપિયા) જેટલો છે. એપલ કંપનીમાં ડેટા સાયન્ટિસ્ટ વર્ષે એક કરોડ કરતાં વધારે રૂપિયાનો પગાર મેળવે છે. ટ્વિટર, આઈબીએમ,માઈક્રોસોફ્ટ વગેરેમાં પણ ડેટા સાયન્ટિસ્ટોના પગારની આ જ રેન્જ છે. આ આંકડા અમેરિકન કંપનીઓના હોવા છતાં કામના છે,કેમ કે તેના પરથી ઈર્ન્ફ્મેશન ટેક્નોલોજી (આઈટી) સેકટરમાં વિશ્વસ્તરે જે ચિત્ર ઊભું થઈ રહૃાું છે એનો અંદાજ મળે છે.

આજે તમે નોકરીઓ શોધી આપતી ભારતીય વેબસાઈટ્સ પર 'ડેટા સાયન્ટિસ્ટ્સ જોઈએ છે' પ્રકારની જાહેરાત જુઓ તો વર્ષે એમાં બીઈ - બીટેક - બીએસસી - એમસીએ જેવી ડિગ્રી, આઈટી પ્રોગ્રામિંગ - એસકયુએલ - ટેબ્લો - પાયથન -એસપીએસએસ - હડૂપ - આર - સીપ્લસપ્લસ ઉપરાંત ફાયનાન્શિયલ ફેરકાસ્ટિંગ, ડેટા માઈનિંગ, સ્ટેટિસ્ટિકલ મોડલિંગ વેગેેરેની આવડત ઉપરાંત થોડાંઘણાં વર્ષોનો અનુભવ માગ્યો હોય છે. એ તો જેવી કંપની, જેવી જરૂરિયાત ને જેવું પેકેજ. આપણે ત્યાં ડેટા સાયન્ટિસ્ટ્સની તાલીમ આપતી કેટલીય ઈન્સ્ટિટયુટ્સ કાર્યરત છે. ડેટા સાયન્ટિસ્ટ માટેના પોસ્ટ ગ્રેજ્યુએટ સર્ટિફ્કિેટ કોર્સ પણ થાય છે. અલબત્ત,કોઈ પણ સંસ્થા અને તેના દ્વારા ઓફર થતા કોર્સમાં કેટલું વિત્ત છે તે સતર્કપણે ચકાસવું રહૃાું.

ડેટા સાયન્ટિસ્ટોની જરૂર માત્ર વિરાટ મલ્ટિનેશનલોને જ નહીં, સ્ટાર્ટ-અપ્સને પણ પડે છે. જેમ જેમ સાયન્સ તથા  ટેક્નોલોજીનો વિકાસ થતો જાય છે અને ડિજિટલ માધ્યમો વધુ ને વધુ શકિતશાળી બનતા જાય છે તેમ તેમ બિઝનેસનાં સમીકરણો બદલાતાં જાય છે.ડેટા સાયન્ટિસ્ટોને અપોઈન્ટ કરવાની શરૂઆત ક્રનારી ક્ંપનીઓમાં એક્ નામ યાહૂનું છે. ડિસ્ટ્રિબ્યુટેડ ફઈલ સિસ્ટમ પ્રોસેસિંગ,કલાઉડ ક્મ્પ્યુટિંગ, ડેટા વિઝ્યુઅલાઈઝેશન વગેેરે માટે માટે હડૂપ (Hadoop) ફ્રેમવર્ક પ્રચલિત છે. હડૂપને ડેપલપ કરવામાં યાહૂના ડેટા સાયન્ટિસ્ટોએ મોટી ભૂમિક ભજવી હતી.  હડૂપ પ્રોજેક્ટ્સનું પ્રોગ્રામિંગ કરવા માટે ફેસબુક્ના ડેટા સાયન્ટિસ્ટોએ હાઈવ લેંગ્વેજ વિકસાવી. ગૂગલ,અમેઝોન, માઈક્રોસોફ્ટ, વોલમાર્ટ, ઈબે, લિન્કડ્ઈન અને ટ્વિટર જેવી ક્ંપનીઓના ડેટા સાયન્ટિસ્ટોએ પણ આધુનિક્ ડેટા સાયન્સ વિકસાવવામાં યથાશકિત ફળો નોંધાવ્યો છે.

ગ્લાસડોરના ઈકેનોમિસ્ટ એન્ડ્રુ ચેમ્બરલીન ક્હે છે તેમ, બિઝનેસવર્લ્ડમાં હજુ થોડાં વર્ષો અગાઉ સુધી ડેટા મેનેજમેન્ટ સરળ હતું. ક્મ્પ્યુટર સ્ક્રીન પર થોડાંક્ ફેલ્ડરો ને ફઈલો ખોલો એટલે એટલે તમને આખું ચિત્ર મળી જાય. હવે એવું નથી રહૃાું. આજકલ બધી ક્ંપનીઓ ઓનલાઈન પ્રેઝન્સ ધરાવે છે. આ સૌને એવા પ્રોફેશનલ્સની જરૂર પડે છે જેમને ડેટા મેનેજ કરતાં, સ્ટોર કરતાં અને એનેલઆઈઝ કરતાં આવડતું હોય. આ ડેટાના આધારે વ્યવસ્થિત ઈનસાઈટ મળે તે પછી જ મહત્ત્વના બિઝનેસ ડિસીઝન્સ લેવાય છે. 

ગયા વર્ષે અમેરિકના બોસ્ટન શહેરમાં 'બિગ ડેટા પેનલ' નામની ઈવેન્ટ ગોઠવાઈ હતી. સિલિકોન વેલીમાં મોટું નામ ધરાવતા તમામ વકતાઓએ પોતાની સ્પીચમાં એક્ જ વાત કરી કે કવોલિફઈડ ડેટા સાયન્ટિસ્ટોની ભારે તંગી છે જેની સીધી અસર બિઝનેસ પર પડે છે. બીજી વાત તેમણે એ ક્હી કે જો તમે તમારી ક્ંપનીમાં ડેટા સાયન્ટિસ્ટ અપોઈન્ટ ન ર્ક્યા હોય તો ઓલરેડી મોડું થઈ ચૂકયું છે તેમ સમજો!

એક્ તક્લીફ્ એ છે કે, ડેટા સાયન્ટિસ્ટની એક્દમ સુરેખ વ્યાખ્યા હજુ સુધી બની જ નથી. ડેટા સાયન્ટિસ્ટ તરીકે કામ કરનાર પ્રોફેશનલ સ્ટેટિસ્ટિક્લ એનેલેસિસ, પ્રિડિક્ટીવ મોડલિંગ અને ક્મ્પ્યુટર પ્રોગ્રામિંગ જાણતો હોવો જોઈએ તેવી અપેક્ષા રખાય છે. વળી, એનું ક્મ્યુનિકેશન સરસ હોવું જોઈએ. જો તેનામાં થોડીક ક્લાકાર જેવી દ્રષ્ટિ પણ હોય તો  તો સોનામાં સુગંધ ભળે. દિલ્હી કોલેજ ઓફ્ એન્જિનીયરિંગમાંથી ડિગ્રી લીધા બાદ આઈબીએમમાં વાઈસ પ્રેસિડેન્ટ રહૃાા પછી હાલ અડોબીમાં વાઈસ પ્રેસિડેન્ટ ઓફ્ આર્કિટેક્ચર તરીકે કામ કરતાં અંજુલ ભાંભરી તો ત્યાં સુધી કહે છે કે, ડેટા સાયન્ટિસ્ટ એટલે થોડોક એનેલિસ્ટ ને થોડોક આર્ટિસ્ટ!   

દરેક્ ક્ષેત્રમાં ટીકાકરો પણ હોવાના જ. આઈટી ક્ષેત્રના ક્ડક ટીકાકરો ક્હે છે કે, ડેટા સાયન્સ કે ડેટા સાયન્ટિસ્ટ ફરતે વધારે પડતી હાઈપ ઊભી કરી નાખવામાં આવી છે અને આ શબ્દપ્રયોગોનો દુરુપયોગ થઈ રહૃાો છે. ઘણા અભ્યાસુઓ ક્હે છે કે જેને ડેટા સાયન્સ... ડેટા સાયન્સ કહીને માથે ચડાવવામાં આવે છે તે વાસ્તવમાં  સ્ટેટિસ્ટિક્સ જ છે. આંક્ડાશાસ્ત્ર એ જ ડેટા સાયન્સ. સ્ટેટિસ્ટિક્સની વિદ્યા તો સદીઓથી ચલણમાં છે. હવે ડિજિટલ અને બીજાં જાતજાતનાં માધ્યમો વધી જવાને કારણે ચિક્કાર માત્રામાં ડેટા એક્ત્રિત થવા માંડયો હોય તો માત્ર એટલા ખાતર કંઈ ડેટા સાયન્સ કે ડેટા સાયન્ટિસ્ટ જેવા નવા ફેન્સી શબ્દપ્રયોગો વહેતા મૂક્વાની જરૂર નથી.  

એ જે હોય તે. આપણે શબ્દોની ભુલભુલામણીમાં ન પડીએ. ઇર્ન્ફ્મેશન ટેક્નોલોજીનું વર્તમાન અને ભવિષ્ય બન્ને ઉજળાં છે તે પરમ સત્ય છે. ડેટા સાયન્સનું ક્ષેત્ર અને ડેટા સાયન્ટિસ્ટની જોબ આખી સદી માટે હોટેસ્ટ પુરવાર થાય કે ન થાય, પણ આવનારા ઘણા દાયક માટે એ ઈન-થિંગ રહેવાનાં છે એટલું તો નક્કી. 0 0 0