મુંબઈ સમાચાર- ઈન્ટરવલ પૂર્તિ - તા. ૮ મે ૨૦૧૩
કોલમ: હોલીવૂડ હંડ્રેડ: મરતાં પહેલાં જોવી પડે એવી ૧૦૦ વિદેશી ફિલ્મો
ક્રિયેટિવ માણસનું દિમાગ આઈડિયાઝ પેદા કરવાનું એકાએક બંધ કરી દે તો? પોતે જે પ્રોજેક્ટ હાથમાં લીધો છે તેમાં કેવી રીતે આગળ વધવું તે કેમેય કરીને ન સૂઝે તો? ફેડરિકો ફેલિનીએ આ માસ્ટપીસમાં ‘ડિરેક્ટર્સ બ્લોક’થી પરેશાન થઈ ગયેલા એક ફિલ્મમેકરની વાત કરી છે.
ફિલ્મ નંબર ૨૧. ૮ ૧/૨ (એઈટ એન્ડ અ હાફ)
મહાન ફિલ્મમેકર ફેડરિકો ફેલિની આજે પહેલી વાર ‘હોલીવૂડ હંડ્રેડ’ શૃંખલામાં એન્ટ્રી કરી રહ્યા છે. આ સુપર ટેલેન્ટેડ ઈટાલિયન ફિલ્મમેકર (જન્મ: ૧૯૩૦, મૃત્યુ: ૧૯૯૩)થી માત્ર દર્શકો અને સમીક્ષકો જ નહીં, બલકે ઈન્ગમાર બર્ગમેન, સ્ટેન્લી કુબ્રિક, માર્ટિન સ્કોર્સેઝી, વૂડી એલન, ત્રુફોં, બનાર્ડો બર્ટોલુસી જેવા દિગ્ગજ ડિરેક્ટરો સુધ્ધાં પ્રભાવિત થયા છે. વાસ્તવ અને કલ્પનાનું ગજબનું કોકટેલ હોય છે ફેલિનીની ફિલ્મોમાં. બેસ્ટ ફોરેન લેંગ્વેજ ફિલ્મ કેટેગરીમાં પાંચ-પાંચ વખત ઓસ્કર અવોર્ડ જીતીને તેમણે ઈતિહાસ સર્જ્યો છે. આજે આપણે જેની વાત કરવાના છીએ તે ‘૮ ૧/૨’ યા તો ‘એઈટ એન્ડ અ હાફ’ ફેલિનીની સર્વશ્રેષ્ઠ ફિલ્મોમાંની એક છે. ઘણે અંશે આ એક આત્મકથનાત્મક ફિલ્મ છે. યાદ રહે, પહેલી વાર આ ફિલ્મ જોતી વખતે તમને ‘આહા! જલસો પડી રહ્યો છે...’ એવી લાગણી ન પણ જાગે. ઊલટાનું, શક્ય છે કે તમે ગૂંચવાઈ જાઓ, ફિલ્મ અઘરી લાગે, ‘કવિ’ એક્ઝેક્ટલી કહેવા શું માગે છે તે સમજાય નહીં. ફેલિનીની ફિલ્મો આમેય ધીરજપૂર્વક જોવી પડે, એક કરતાં વધારે વખત જોવી પડે, એ માટેનો ટેસ્ટ કેળવવો પડે. પણ એક વાર ફેલિનીની શૈલી સાથે ટ્યુનિંગ થઈ જશે પછી એક જુદી જ અનુભૂતિ થયા વગર રહેશે નહીં. તો પેશ છે...
ફિલ્મમાં શું છે?
ગુઈડો અન્સેલ્મી (માર્સેલો મેસ્ટ્રોઈઆની) ૪૩ વર્ષનો સેલિબ્રિટી ફિલ્મમેકર છે. સિનેમાજગતમાં ગુઈડોનું બહુ મોટું નામ છે. એની છેલ્લી ફિલ્મ સુપરડુપર હિટ થઈ છે, પણ પ્રચંડ સફળતા પછીય એના જીવને નિરાંત નથી. એની સાથે કામ કરી ચુકેલા આર્ટિસ્ટો સતત પૃચ્છા કરી રહ્યા છે કે સર, વોટ નેકસ્ટ? કાસ્ટિંગ કરતા હો ત્યારે આપણને ભુલતા નહીં, હં. ઈવન ઓડિયન્સ અને વિવેચકો પણ ગુઈડોની હવે પછીની ફિલ્મની અધ્ધર જીવે રાહ જોઈને બેઠા છે. ગુઈડોએ એક સાયન્સ ફિક્શન પર કામ કરવાનું શરુ પણ કરી દીધું છે, પણ કોણ જાણે કેમ અચાનક એનું દિમાગ જાણે કે કામ કરતું બંધ થઈ ગયું છે. એની ક્રિયેટિવિટીને અણધાર્યાં તાળાં લાગી ગયાં છે. નવા આઈડિયાઝ સૂઝતા જ નથી. લેખકો જેમ ક્યારેક ‘રાઈટર્સ બ્લોક’ અનુભવતા હોય છે તેમ ગુઈડો ‘ડિરેક્ટર્સ બ્લોક’ અનુભવી રહ્યો છે.
ફિલ્મની શરુઆતમાં જ એક પ્રતીકાત્મક સિકવન્સ છે. કોઈ ટનલમાં સખ્ખત ટ્રાફિક જામ થઈ ગયો છે. ગુઈડો પોતાની કારમાં ગુંગળાઈ રહ્યો છે. એ શ્વાસ લઈ શકતો નથી. ઘાંઘો થઈને એ કાચ પર હાથ ઠોકતો બહાર નીકળવાનો મરણિયો પ્રયત્ન કરી રહ્યો છે. આજુબાજુનાં વાહનોમાં બેઠેલા લોકો નિર્લેપ નજરે એને ચુપચાપ જોઈ રહ્યા છે. પછી એકાએક ગુઈડો આકાશમાં ઉડવા માંડે છે. એના પગે દોરડું બાંધેલું છે જેનો બીજો છેડો નીચે જમીન પર ઊભેલા એના આસિસ્ટન્ટના હાથમાં છે. પતંગની દોર ખેંચતો હોય તેમ એ ગુઈડોને આકાશમાંથી જમીન પર ખેંચી લાવે છે. એક કલાકાર તરીકેની ગુઈડોની રુંધામણ આ સિકવન્સમાં આબાદ ઉપસી છે.
ગુઈડો અટકી પડ્યો છે એનું કારણ કદાચ એ છે કે તે સ્ક્રીન પર જૂઠ્ઠું બોલવા માગતો નથી. એની પર્સનલ લાઈફ પણ ગૂંચવાયેલી છે. આ બધી સમસ્યાઓથી છૂટવા તે થોડા દિવસો માટે શહેરથી દૂર એક રિસોર્ટ જેવી હોટલમાં ચેક-ઈન કરે છે. અહીં એને ભૂતકાળની - ખાસ તો બચપણની - યાદો ઘેરી વળે છે. એના ચિત્તમાં કંઈ કેટલીય ફેન્ટસીઓ આકાર લેવા માંડે છે. આ ફેન્ટસીમાં વાસ્તવિકતાની સેળભેળ થતી રહે છે. હોટલમાં એનો પ્રોડ્યુસર, રાઈટર, પત્ની, રખાત અને અભિનેત્રીઓ વગેરે આવી ગયાં છે, જે સતત ગુઈડોની આસપાસ ઘુમરાતાં રહે છે. પત્ની લુઈસા (એનોક એઈમી) સાથેનું લગ્નજીવન બંધિયાર થઈ ચૂક્યું છે. બન્ને વચ્ચે મિસકમ્યુનિકેશનના અને ગેરસમજણના ભયંકર પ્રોબ્લેમ્સ છે. રખાત કાર્લા (સેન્ડ્રા મિલો) ખરેખર તો ખીજ ચડે એવી વિચિત્ર બાઈ છે, પણ ગુઈડોનું પુરુષાતનને ભડકાવી મૂકવાની એનામાં આવડત છે. ગુઈડોને આશાનું કિરણ એકમાત્ર ક્લોડિયા (ક્લોડિયા કાર્ડિનેલ) નામની અભિનેત્રીમાં દેખાય છે.
સપનાં અને સચ્ચાઈની ઘમાચકડી ચાલતી રહે છે. ફિલ્મની એક ફેન્ટસી સિકવન્સમાં ગુઈડોના જીવનમાં આવેલી તમામ સ્ત્રીઓ એકસાથે દેખાય છે. જાણે જનાનખાનું જોઈ લો. કોઈ સ્ત્રી એને કરગરી રહી છે, કોઈ ગુસ્સો ઓકી રહી છે, કોઈ ગુઈડોનો બચાવ કરી રહી છે. ગુઈડો પછી ચાબૂક લઈને આ નારીવૃંદને ધીબેડવા લાગે છે. આ બધાં પ્રતીકાત્મક દશ્યો છે. ફેલિનીની ફિલ્મોમાં પડદા પર દેખાતી ઈમેજીસ હંમેશા ખૂબ પાવરફુલ હોય છે. ગુઈડો ખરેખર શું ઈચ્છે છે? આનો જવાબ છેલ્લેે આવે છે. એ કહે છે કે કોઈ હર્ટ ન થાય તે રીતે સત્ય કહેવાની તાકાત મને જોઈએ છે. ફિલ્મના અંતમાં ઉલ્લાસમય માહોલ રચાય છે. ગુઈડોના જીવનમાં આવેલા બધા જ મહત્ત્વના લોકો, એની આગલી ફિલ્મના કલાકારો વગેરે એકમેકનો હાથ પકડીને કતારમાં ડાન્સ કરતા દેખાય છે. ગુઈડોની ક્રિયેટિવ ક્રાઈસિસ કદાચ ખતમ થઈ રહી છે....
કથા પહેલાંની અને પછીની
આ ફિલ્મ બનાવી ત્યારે ફેલિનીની ઉંમર ફિલ્મના નાયક જેટલી જ હતી - ૪૩ વર્ષ. તેઓ છ ફીચર ફિલ્મો, બે શોર્ટ ફિલ્મ્સ અને બીજા એક ડિરેક્ટરની સંગાથમાં ઓર એક પ્રોડક્શન કરી ચૂક્યા હતા. છેલ્લી ત્રણ આઈટમોને ગણીએ તો કુલ ડિરેક્ટોરિઅલ કામ થયું સાડા સાત. એમાં આ ફિલ્મ ઉમેરાઈ. તેથી ફિલ્મનું ટાઈટલ રાખવામાં આવ્યું ‘૮ ૧/૨’ એટલે કે સાડાઆઠ યા તો એઈટ-એન્ડ-અ-હાફ. ફિલ્મનું વર્કિંગ ટાઈટલ જોકે ‘ધ બ્યુટીફુલ confusion’ રાખવામાં આવ્યું હતું. આ ફિલ્મના શૂટિંગ દરમિયાન ફેલિની કેમેરાના કાચ પાસે એક ચીઠ્ઠી ચોંટાડી રાખતા, જેમાં લખ્યું હોય: ‘રિમેમ્બર, ધિસ ઈઝ અ કોમેડી ફિલ્મ’. ફાયનલ પ્રોડક્ટ જોકે કોમેડી ફિલ્મ જેવી જરાય નથી બની તે અલગ વાત છે. મેઈન હીરો તરીકે તેઓ લોરેન્સ ઓલિવિયરને લેવા માગતા હતા, પણ તેમનો મેળ ન પડ્યો એટલે માર્સેલો મેસ્ટ્રોઈઆનીને કાસ્ટ કર્યા, જે ફેલિનીની ઓર એક માસ્ટરપીસ ‘લા ડોલ્ચ વિતા’માં પણ હીરો રહી ચુક્યા હતા.
ફેલિનીએ આ ફિલ્મનો આઈડિયા સ્વાનુભાવ પરથી મળ્યો હતો. સ્ક્રિપ્ટ પૂરી લખાય તે પહેલાં જ કામ શરુ દેવાની ફેલિનીની આદત હતી. એક વાર બન્યું એવું કે કોઈ ફિલ્મના પ્રિ-પ્રોડક્શન દરમિયાન અચાનક તેઓ અટકી પડ્યા. બહુ મથ્યા પછીય તેમને યાદ જ ન આવ્યું કે આગળ શું કરવાનું વિચાર્યું હતું. દરમિયાન પોતાના કેમેરા ઓપરેટરની બર્થડે પાર્ટીમાં જવાનું થયું. આ પાર્ટીમાં એકદમ જ તેમને નવો આઈડિયા સૂઝ્યો: અત્યારે હું જે મૂંઝવણ અનુભવું છું તેના પર જ ફિલ્મ બનાવું તો? એમણે પ્રોડ્યુસરને વાત કરી. જૂનો પ્રોજેક્ટ પડતો મૂકાયો અને ક્રિયેટિવ બ્લોક અનુભવતા ડિરેક્ટરની થીમ પર નવેસરથી કામ શરુ થયું.
‘૮ ૧/૨’ રિલીઝ થતાં જ સૌએ એકીઅવાજે તેને વધાવી લીધી. કોઈએ ફેલિની માટે લખ્યું: ‘અ જીનિયસ પઝેસ્ડ ઓફ અ મેજિક ટચ’. ફિલ્મની એકેએક સિકવન્સમાંથી, એકેએક ફ્રેમ અને ડાયલોગમાંથી અર્થો તારવવાની સિનેમાપ્રેમીઓને તેમજ વિવેચકોને મજા પડી ગઈ. કોઈને આ ફિલ્મ એક બ્રિલિયન્ટ ઈમ્પ્રોવાઈઝેશન જેવી લાગી. ફેલિનીની સિનેમેટિક લેંગ્વેજ અને સિગ્નેચર સ્ટાઈલ આટલાં પ્રભાવશાળી અગાઉ કદાચ ક્યારેય નહોતાં લાગ્યાં. મહત્ત્વના કહેવાય એવા ત્રણ-ચાર ટોચના રિવ્યુઅર્સને આ ફિલ્મ ‘ડિઝાસ્ટર’ લાગી એ વાત પણ સાચી. જોેકે સમયની સાથે નેગેટિવ રિવ્યુઝ અપ્રસ્તુત બની ગયા. ‘૮ ૧/૨’ એક માસ્ટરપીસ તરીકે વર્લ્ડ સિનેમાના ઈતિહાસમાં અંકિત થઈ ગઈ. આ ફિલ્મ ઢગલાબંધ અવોર્ડઝ તાણી ગઈ. ‘૮ ૧/૨’ની અસર હેઠળ પછી તો કેટલીય ફિલ્મો બની, પણ આજની તારીખેય ‘ફિલ્મ વિધિન ફિલ્મ’ થીમવાળી આ સર્વશ્રેષ્ઠ ફિલ્મ ગણાય છે. ફેલિનીની ઓર એક માસ્ટરપીસ ‘લા ડોલ્ચ વિતા’ વિશે પણ વાત વિગતે કરીશું, પણ આવતા બુધવારે નહીં, ફરી ક્યારેક.
‘૮ ૧/૨’ ફેક્ટ ફાઈલ
ડિરેક્ટર, વાર્તાકાર : ફેડરિકો ફેલિની
કલાકાર : માર્સેલો મેસ્ટ્રોઈઆની, એનોક એઈમી, સેન્ડ્રા મિલો, ક્લોડિયા કાર્ડેનેલ
દેશ : ઈટાલી
રિલીઝ ડેટ : ૧૪ ફ્રેબ્રુઆરી ૧૯૬૩
મહત્ત્વના અવોર્ડઝ: બેસ્ટ ફોરેન લેંગ્વેજ ફિલ્મ અને બેસ્ટ કોસ્ચ્યુમ ડિઝાઈન (બ્લેક એન્ડ વ્હાઈટ) માટેના ઓસ્કર અવોર્ડઝ ૦ ૦ ૦
