હે ભગવાન!

સંદેશ - સંસ્કાર પૂર્તિ - તારીખ 24 જૂન 2018 

મલ્ટિપ્લેક્સ                   

સત્ય કલ્પના કરતાંય વધારે વિચિત્ર, ભયાવહ અને પીડાદાયી હોઈ શકે છે. ઓશો રજનીશના જીવનના એક વિવાદાસ્પદ પ્રકરણની છણાવટ કરતી 'વાઇલ્ડ વાઇલ્ડ કન્ટ્રી' નામની ડોક્યુ-સિરીઝમાં હબકી જવાય, આંખો પહોળી થઈ જાય એવી ઘટનાઓ જોતી વખતે આપણને થાય કે આ બધું શું ખરેખર બન્યું હતું? આવું બધું વાસ્તવમાં બનવું શક્ય છે?

તાજેતરમાં દુનિયાભરમાં જબરદસ્ત ગાજેલી કોઈ એક ડોક્યુમેન્ટરીનું નામ લેવાનું હોય તો તે કઈ હોઈ શકે? આનો જવાબ એટલો બધો સ્પષ્ટ છે કે માથું ખંજવાળવાનો કે વિચારવા બેસવાની જરૂર જ નથી. આ ડોક્યુમેન્ટરી છે, 'વાઇલ્ડ વાઇલ્ડ કન્ટ્રી', જે નેટફ્લિક્સ પર ત્રણેક મહિના પહેલાં મૂકાઈ. ડોક્યુમેન્ટરી શબ્દ કાને પડે એટલે અસંખ્ય લોકો માટે આજની તારીખે ય કંટાળજનક, નકરી માહિતીનો ઢગલો કરતું શુષ્ક જોણું એવું સમીકરણ ઊપસે છે. આવું માનનારાઓએ તાત્કાલિક આ શ્રેણી જોઈ કાઢવી જોઈએ. ડોક્યુમેન્ટરીની આખી ઇમેજ બદલી જશે.

ઓશો હજુ ભગવાન રજનીશ હતા ત્યારે, 1980ના દાયકામાં, અમેરિકાના ઓરેગોન રાજ્યની એક ઉજ્જડ જગ્યાએ એમના અનુયાયીઓએ રજનીશપુરમ નામની આખેઆખી ટાઉનશિપ ઊભી કરી હતી. આ ટાઉનશિપમાં મેડિટેશન હોલ હતો, કતારબદ્ધ રહેઠાણો હતાં, રેસ્ટોરાંઓ હતી, લેબોરેટરી-કમ-રિસર્ચ સેન્ટર હતું, પ્રાઇવેટ ડેમ હતું અને એક હવાઇપટ્ટી પણ હતી જેના પરથી પ્લેનો ટેક-ઓફ અને લેન્ડિંગ કરતાં હતાં. ઓશો રજનીશના અનુયાયીઓમાં પશ્ર્ચિમના કૂડીબંધ રિચ, ફેમસ અને ઇન્ટેલિજન્ટ લોકોનો સમાવેશ થતો હતો. સુપર ક્વોલિફાઇડ અને પ્રતિભાશાળી લોકો જ્યારે એકઠા થઈને સપનોં કા નગર ઊભું કરે ત્યારે એમાં શી કમી હોય!

રજનીશ 'ન્યુ મેન' એટલે કે આંતરિક સમૃદ્ધિથી ભરપૂર એવા મોડર્ન મનુષ્યોનો આખો સમુદાય વિકસાવવા માગતા હતા. તે ન્યાયે રજનીશપુરમમાં ખરેખર તો મૈત્રી, મહોબ્બત, કરુણા, સદભાવના અને આઝાદીની આબોહવા ઊભી થવી જોઈતી હતી. શરૂઆતમાં એવું વાતાવરણ જામ્યું પણ ખરું, પણ ધીમે ધીમે માહોલ કલ્પી ન શકાય એટલી હદે બદલાતો ગયો. સેક્સ કલ્ટ તરીકે ઓળખાતા આ સમુદાયના લાલ વસ્ત્રધારી સંન્યાસીઓ યા તો રજનીશીઓમાંથી કેટલાય લોકો કાનૂની કેસમાં સંડોવાયા. આક્ષેપો અને અપરાધો પણ કેવા કેવા. સેમી-ઓટોમેટિક હથિયારો ધરાવવા, પાણીમાં ઝેરીલાં તત્ત્વો ભેળવીને પાડોશમાં આવેલી વસતીને ખતમ કરી નાખવાનો કારસો રચવો, માણસને મારે નહીં તો કમસે કમ માંદા પાડી નાખે એવી ભયંકર મિલાવટ ખાદ્ય પદાર્થોમાં કરવી (આ કુચેષ્ટા માટે  અમેરિકાના ઇતિહાસમાં અગાઉ ક્યારેય થયો ન હોય તેવો 'બાયો-કેમિકલ ટેરરિસ્ટ અટેક' એવો શબ્દપ્રયોગ કરવામાં આવ્યો છે), ઓરેગોન રાજ્યના યુએસ અટર્નીની હત્યાનો પ્રયાસ કરવો, સ્થાનિક ચૂંટણી મેનિપ્યુલેટ કરવી વગેરે.

આ ક્યા પ્રકારની આધ્યાત્મિકતા હતી? આ કેવો ધર્મ હતો? રજનીશે મા આનંદ શીલા નામની પોતાની અતિ વિચક્ષણ ભક્તાણીને શી રીતે આટલી બધી સત્તા આપી દીધી? પ્રતિપ્રશ્ન એ પણ છે કે શું સંન્યાસીઓ વિરુદ્ધ થયેલા આ આક્ષેપ કે કાનૂની કારવાઈ ખરેખર વ્યાજબી હતાં? કે પછી, અમેરિકન સત્તાવાળાઓ રજનીશ અને એમના અનુયાયીઓની પાછળ પડી ગયા હતા? શું તેઓ યેન કેન પ્રકારણે રજનીશ અને એમના કાફલાને અમેરિકામાંથી ભગાડી મૂકવા માગતા હતા (જેમાં તેઓ સફળ પણ થયા)?

ડોક્યુમેન્ટરીમાં જોન્સટાઉન ટ્રેજેડીનો ઉલ્લેખ વારંવાર થાય છે. જોન્સટાઉન નામના અમેરિકન નગરમાં થયેલી ભયાનક કરુણાંતિકા અમેરિકાની સામૂહિક જનચેતનામાં સજ્જડપણે અંકિત થયેલી છે. જોન્સટાઉનનો ઘટનાક્રમ 1978માં બનેલો, રજનીશપુરમનો ફિયાસ્કો થયો એના થોડાંક જ વર્ષ પહેલાં. બન્યું હતું એવું કે જિમ જોન્સ નામનો એક આધ્યાત્મિક ગુરુ સેંકડો અનુયાયીઓ ધરાવતો હતો. એની દોરવણી હેઠળ અનુયાયીઓને એકસાથે ઝેરી સાઇનાઇડ અપાયું. આને લીધે બસ્સો બાળકો સહિત કુલ નવસો કરતાં વધારે લોકોએ જીવ ગુમાવ્યો. 'વાઇલ્ડ વાઇલ્ડ વેસ્ટ' ડોક્યુ-સિરીઝ જોઈને ખાસ કરીને અમેરિકનોને ઝટકો એ વાતનો લાગ્યો કે જોન્સટાઉનમાં જિમ જોન્સ હતો, તો ઓરેગોનમાં ભગવાન રજનીશ હતા. બન્નેની પાછલ એમના ભક્તો પાગલ હતા. રજનીશપુરમવાળા કિસ્સમાં પણ પોઇઝનિંગનો પ્રયાસ થયો હતો, જે સદભાગ્યે સફળ નહોતો નીવડ્યો. આ સિવાય પણ બીજા કેટલાંય સંગીન અપરાધો થયેલાં. આટઆટલું થયેલું તેમ છતાં અમેરિકા રજનીશપુરમનો આવડો મોટો કાંડ ભુલી કેવી રીતે ગયું?    

'વાઇલ્ડ વાઇલ્ડ કન્ટ્રી' નામની આ અંગ્રેજી ડોક્યુમેન્ટરીમાં જુદા જુદા મુદ્દાઓની એવી ગજબનાક શૈલીથી છણાવટ થઈ છે કે જોનારા દંગ થઈ જાય. કહે છેને કે સત્ય કલ્પના કરતાંય વધારે વિચિત્ર, વધારે ભયાવહ, વધારે પીડાદાયી હોઈ શકે છે. 'વાઇલ્ડ વાઇલ્ડ કન્ટ્રી' જોતી વખતે આપણને થાય કે આ બધું શું ખરેખર બન્યું હતું? આવું બનવું શક્ય છે ખરું? જવાબ એ છે કે હા, આ બધું જ બન્યું હતું. સ્ક્રીન પણ આપણે જે જોઈએ છીએ તે ડ્રામેટાઇઝેશન (નાટ્યસ્વરૂપ) નથી, પણ અસલી ઘટનાઓનું જેન્યુઇન ફૂટેજ છે. તે ઉપરાંત પડદા પર દેખાતા લોકો અસલી છે જે કેમેરા સામે આવીને પોતપોતાની કેફિયત સુણાવી રહ્યા છે.

જ્યારથી ડિજિટલ એન્ટરટેઇનમેન્ટની બોલબોલા વધી છે ત્યારથી 'બિન્જ વોચિંગ' નામનો શબ્દપ્રયોગ ખાસ્સો વપરાવા લાગ્યો છે. બિન્જીંગ એટલે આંકરાતિયાની માફક ખોરાક પર તૂટી પડવું. બિન્જ વોચિંગ એટલે સ્ક્રીન સામે ખોડાઈને ગાંડાની જેમ કલાકોના કલાકો સુધી શોના એક પછી એક એપિસોડ્સ સળંગ જોઈ કાઢવા તે. 'વાઇલ્ડ વાઇલ્ડ કન્ટ્રી'માં છ એપિસોડ છે. સરેરાશ એક-એક કલાકના છ ભાગ. 'વાઇલ્ડ વાઇલ્ડ કન્ટ્રી' સિરીઝ એટલી હદે રોમાંચક, આઘાતજનક, રસાળ, અંદરથી હલાવી નાખે એવી, વિચારતા કરી મૂકે એવી અને મનોરંજક છે કે દુનિયાભરના ઓડિયન્સે આ સિરીઝ માત્ર જોઈ નહીં, બલ્કે એનું રીતસર બિન્જ-વોચિંગ કર્યું! અરે, એક ફિલ્મ ફેસ્ટિવલમાં તો તમામ એપિસોડ્સનું સળંગ સ્ક્રીનિંગ થયું હતું. આ એક જોખમ હતું. છ-છ કલાક સુધી ડોક્યુમેન્ટરી જોવા કોણ બેસે? પણ ઓડિયન્સ વાઇલ્ડ વાઇલ્ડ કન્ટ્રીમાં એટલી હદે રમમાણ થઈ ગયું હતું કે ડોક્યુમેન્ટરીનો ધી એન્ડ ન આવે ત્યાં સુધી સૌ સજ્જડ બેસી રહેલા. 

Osho Rajneesh with Maa Anand Sheela

અદભૂત મેકિંગ છે આ સિરીઝનું. ઇન્ટેવેસ્ટિગેટિવ જર્નલિઝમનું આ ઉત્તમ ઉદાહરણ છે. સિરીઝ જોતી વખતે આપણને થાય કે આ લોકોએ કેટલી બધી મહેનત કરી છે યોગ્ય ફૂટેજ શોધવાની, લોકોના ઇન્ટરવ્યુઝ કરીને એમની પાસેથી વાતો કઢાવવાની, સઘળી સામગ્રીને એક રિધમમાં ગોઠવવાની અને સમગ્ર પેકેજિંગ કરવાની. મજાની વાત એ છે કે ડોક્યુમેન્ટરીના મેકરો કોઈ ચુકાદો તોળતા નથી. રજનીશીઓ સાચા હતા કે ખોટા હતા કે પછી સ્થાનિક અમેરિકનો તેમજ સત્તાધારીઓ સાચા હતા કે ખોટા હતા તે વિશેનું કોઈ મોરલ જજમેન્ટ આપતા નથી. તેઓ ફક્ત આપણી સામે હકીકતો પેશ કરે છે, આખી પરિસ્થિતિની સંકુલતામાં સહેજ પણ પાણી નાખ્યા વગર, તેને શક્ય એટલી રસાળ બનાવીને આપણી સામે રજૂ કરે છે અને જાણે આપણને કહે છે કે જે છે તે આ છે. હવે તમે વિચારો અને તમે નક્કી કરો કે કોણ કેટલું સાચું છે કે ખોટું છે!

આ ડોક્યુ-સિરીઝ બનાવનાર મેક્લેઇન વે અને ચેપમેન વે સગા ભાઈઓ છે. કેવી રીતે આવી અફલાતૂન અને મેચ્યોર્ડ ડોક્યુ-સિરીઝ બનાવી આ પચ્ચીસ-ત્રીસ વર્ષના જુવાનિયાઓએ? એમને કેવા કેવા પડકારોનો સામનો કરવો પડ્યો આ શ્રેણી બનાવતી વખતે? ભૂતપૂર્વ રજનીશપુરમવાસીઓ અને ઓરેગોનવાસીઓના મોઢેથી એમણે કેવી રીતે આ બધી સ્ફોટક વાતો કઢાવી? આના જવાબ આવતા રવિવારે.   

 

0 0 0 

તા.ક. 

નેટફ્લિક્સ એક્ઝેક્ટલી શું છે તે હજુ ઘણા લોકો જાણતા નથી. સાવ સાદી ભાષામાં કહીએ તો, નેટફ્લિક્સ એક વેબસાઇટ અથવા ઓનલાઇન વિડીયો લાઇબ્રેરી છે, જેમાં દુનિયાભરની સેંકડો ફિલ્મો, ટીવી શોઝ, રજનીશ વિશેની આ ડોક્યુ-સિરીઝ જેવી બીજી કેટલીય ડોક્મેયુન્ટરીઓ વગેરેનો આખો ભંડાર છે. તમારા સમયે અને સગવડે આ ડિજિટલ મનોરંજન માણવા માટે નેટફ્લિક્સનું લવાજમ ભરવું પડે. ભારતમાં હાલ નેટફ્લિક્સનું બેેઝિક  સબસ્ક્રિપ્શન માસિક 500 રુપિયા છે.  

0 0 0 

આલિયામાં એવું તે શું છે?

સંદેશ - સંસ્કાર પૂર્તિ - 3 જૂન 2018

મલ્ટિપ્લેક્સ                   

છ વર્ષની કારકિર્દી. કુલ દસ ફિલ્મો, જેમાંથી નવ બોક્સઓફિસ પર સફળ. ભુમિકાઓમાં ભરપૂર વૈવિધ્ય. ઓડિયન્સ, સમીક્ષકો અને ઇન્ડસ્ટ્રીના લોકો એમ સૌને પ્રીતિપાત્ર...  પોતાની ઉંમરના જ નહીં, ભલભલા સિનિયર કલાકારોને પણ ઇર્ષ્યાનો અટેક આવી જાય એવી સુપરડુપર આલિયાની કરીઅર છે.

એક કિસ્સો છે, જે આલિયા ભટ્ટ અને એના ફિલ્મમેકર ફાધર મહેશ ભટ્ટ ભારે ઉત્સાહથી અને આનંદપૂર્વક મિડીયાને મુલાકાત આપતી વખતે શેર કરતાં હોય છે. આલિયાની સૌથી પહેલી ફિલ્મ 'સ્ટુડન્ટ ઓફ ધ યર' (2012) હિટ ઘોષિત થઈ એટલે મહેશ ભટ્ટે દીકરીનો ઓટોગ્રાફ માગ્યો હતો. આલિયાએ ભારે શાનથી પિતાજીને ઓટોગ્રાફ આપ્યો, જેમાં સહી કરતાં પહેલાં લખ્યું કે, 'થેન્કયુ પાપા ફોર નોટ હેલ્પિંગ મી એટ ઓલ' અર્થાત્ મને બિલકુલ મદદ ન કરવા બદલ તમારો આભાર, પપ્પા!

આ વાક્યનો સૂર રમતિયાળ પણ છે અને વ્યંગાત્મક પણ છે. મહેશ ભટ્ટ સ્વયં સફળ ડિરેક્ટર-પ્રોડ્યુસર-રાઇટર છે, ખુદનું બેનર છે, કેટલાય એક્ટરોને એમણે બોલિવૂડમાં સફળતાપૂર્વક લોન્ચ કર્યા છે, પણ સગી દીકરીની કરીઅરનો શુભારંભ કરવા માટે એમણે ફિલ્મ બનાવવાની તસ્દી ન લીધી. (મહેશ ભટ્ટે પ્રોડ્યુસ  કરેલી અક્ષયકુમાર - પ્રીતિ ઝિન્ટાવાળી 'સંઘર્ષ' ફિલ્મમાં આલિયા સાધારણ બાળકલાકાર તરીકે દેખાઈ હતી, પણ તે કંઈ આલિયાની કરીઅરનું લોન્ચિંગ નહોતું.) આલિયા ભટ્ટને 'સ્ટુડન્ટ ઓફ ય ધ યર' દ્વારા ફિલ્મોમાં વિધિવત બ્રેક આપનાર કરણ જોહર હતા.

કારકિર્દીની ગ્લેમરસ શરૂઆત કર્યા બાદ આલિયાએ છ વર્ષમાં દસ ફિલ્મો કરી જેમાંથી નવ સફળ પૂરવાર થઈ. એણે એકએકથી ચડે એવાં પર્ફોર્મન્સીસ આપ્યાં અને હિન્દી સિનેમાની નવી પેઢીની સૌથી કામિયાબ અને સૌથી પ્રતિભાશાળી અભિનેત્રી તરીકે ખુદને પ્રસ્થાપિત કરી. ના, મહેશ ભટ્ટે હજુ સુધી આલિયા સાથે કોઈ ફિલ્મ બનાવી નથી. ગઈ 15 માર્ચે આલિયા પચ્ચીસ વર્ષની થઈ ત્યારે પપ્પાએ એને ગિફ્ટમાં એક ફોટોફ્રેમ આપી. આ ફોટોફ્રેમમાં શું હતું? છ વર્ષ પહેલાં આલિયાએ આપેલો પેલો ઓટોગ્રાફ જેમાં એણે લખ્યું હતું કે થેન્ક્યુ પાપા ફોર નોટ હેલ્પિંગ મી એટ ઓલ!

આજની તારીખે બોલિવૂડમાં સૌથી પ્રાઉડ પાપા જો કોઈ હોય તો એ કદાચ મહેશ ભટ્ટ છે. તેઓ કહે છે કે એરપોર્ટ પર, રેસ્ટોરાંમાં, બુકશોપમાં વગેરે લોકો મારી સાથે ફોટા-સેલ્ફી પડાવે છે. પોતાના માટે નહીં, પોતાનાં બાળકો કે ટીનએજ સંતાનો ખાતર અને એ પણ હું મહેશ ભટ્ટ છું એટલા માટે નહીં, પણ હું આલિયા ભટ્ટનો ફાધર છું એટલા માટે!   

મહેશ ભટ્ટનો હરખ સમજી શકાય તેવો છે. આલિયાની ફિલ્મોનું બોક્સઓફિસ પર્ફોર્મન્સ જુઓ. ફિલ્મી પંડિતોએ ફિલ્મના બજેટ અને કમાણીને ધ્યાનમાં રાખીને કરેલી આંકડાબાજી અનુસાર, આલિયાની 'સ્ટુડન્ટ ઓફ ધ યર' અને 'હાઇવે' હિટ છે, 'ટુ સ્ટેટ્સ', 'હમ્પ્ટી શર્મા કી દુલ્હનિયા', 'ડિયર ઝિંદગી' અને 'બદરીનાથ કી દુલ્હનિયા' સુપરહિટ છે, 'કપૂર એન્ડ સન્સ' અને 'ઉડતા પંજાબ' એવરેજ છે. આલિયાની લેટેસ્ટ ફિલ્મ 'રાઝી' ઓલરેડી મોંઘેરી હન્ડ્રેડ કરોડ ક્લબમાં શામેલ થઈ ચુકી છે. 2018માં અત્યાર સુધીમાં કુલ પાંચ જ ફિલ્મો 100 કરોડમાં સ્થાન મેળવી શકી છે (અન્ય ચાર ફિલ્મોઃ 'પદ્માવત', 'બાગી-ટુ', 'સોનુ કે ટીટુ કી શાદી', 'રેઇડ'). ટૂંકમાં, આલિયાના બાયોડેટામાં ફ્લોપના નામે એક માત્ર 'શાનદાર' જ બોલે છે. સમકાલીન એક્ટરો જ નહીં,  ભલભલા સિનિયર કલાકારોને ઇર્ષ્યાનો અટેક આવી જાય એવો જબરદસ્ત આલિયાનો ટ્રેક-રેકોર્ડ છે.   

ફિલ્મ કમાણી કરે તે એક વાત થઈ (એમ તો તદ્દન રદ્દી ફિલ્મો પણ ક્યારેક કરોડો કમાઈ લેતી હોય છે), પણ એક કલાકાર તરીકે સતત વિકસતા જવું, પોતાના કમ્ફર્ટ ઝોનમાંથી બહાર નીકળીને સાવ નવા જ પડકારો ઉપાડવાની કસોટીમાંય ડિસ્ટીંક્શન માર્ક્સ સાથે પાસ થવું, દર્શકો ઉપરાંત ડિરેક્ટરો-પ્રોડ્યુસરો-સહકલાકારોમાં પણ સતત લોકપ્રિય બનતા જવું - આ કંઈ સહેલું નથી. ઘણા વાંકદેખાઓ કહેતા હોય છે કે આલિયાનો સ્વભાવ અતિ વિચિત્ર છે, પણ સચ્ચાઈ એ છે કે વિચિત્ર સ્વભાવવાળી વ્યક્તિની કરીઅર આટલી રુઆબદાર હોઈ જ ન શકે. સફળ થવા માટે મૂળભૂત પ્રતિભા ઉપરાંત માણસના વ્યક્તિત્ત્વમાં એક પ્રકારનું સંતુલન જોઈએ, મગજમાં સફળતાની હવા બિલકુલ ભરાવા દેવાની નથી અને નિષ્ફળતાથી જરાય નાસીપાસ થવાનું નથી એ વાતની એકધારી આત્મસભાનતા જોઈએ અને તગડો ઇક્યુ (ઇમોશનલ ક્વોશન્ટ) પણ જોઈએ. મહેશ ભટ્ટ કહે છે કે અમારા પાગલ પરિવારમાં આલિયા સૌથી નાની છે, પણ અમારા બધાયમાં સૌથી ઠાવકી એ જ છે!

આલિયાની સગી મોટી બહેનનું નામ શાહીન છે, જે ક્યારેય લાઇમલાઇટમાં આવી નથી. મહેશ ભટ્ટની પ્રથમ પત્નીનાં બે સંતાનો એટલે પૂજા અને રાહુલ. પૂજા ભટ્ટે ફિલ્મલાઇનમાં શરૂઆત કરી ત્યારે એની કરીઅર ઠીક ઠીક ઝમકદાર હતી (યાદ કરો 'ડેડી', 'દિલ હૈ કે માનતા નહીં', 'સડક'), પણ પૂજાની પર્સનાલિટીમાં આલિયા જેવું સંતુલન ક્યારેય નહોતું. બેફામ અંગત જીવન, લગ્ન પછી ઇન્ડસ્ટ્રીમાંથી ખોવાઈ જવું, ડીવોર્સ, આલ્કોહોલિક બની જવું - આ બધામાં એની અભિનયની કરીઅર હતી - ન હતી થઈ ગઈ.

આલિયાનો મોટો પ્લસ પોઇન્ટ એ છે કે એ જોખમ લેતાં ડરતી નથી. 'સ્ટુડન્ટ ઓફ ધ યર'માં અલ્ટ્રા-ગ્લેમરસ રોલ કર્યા પછી એણે ઇમ્તિયાઝ અલીની 'હાઇવે'માં બાળપણમાં સેકસ્યુઅલ અબ્યુઝનો ભોગ બનેલી યુવતીનો રોલ કર્યો. 'હાઇવે' એની કરીઅરની ત્રીજી જ ફિલ્મ છે, જે ખરાબ રીતે પીટાઈ શકી હોત, પણ આ ફિલ્મ સફળ થઈ અને આલિયા એક અભિનેત્રી તરીકે એકદમ લોંઠકી કે એ હકીકત પ્રસ્થાપિત થઈ ગઈ. 'હાઇવે'માં એણે એક ગીત પણ ગાયું હતું. પછી તો એણે અન્ય ફિલ્મોમાં પણ ગીતો ગાયાં.

આલિયા ખરેખર સ્માર્ટ છોકરી છે. અગાઉ આલિયાના નામના જોક્સ ધડાધડ વાઇરલ થવા માંડ્યા હતા. બીજું કોઈ હોત તો આવા ઉપહાસથી તૂટી જાત, પણ આલિયા સામે ચાલીને પોતાની જ મજાક ઉડાવતા એઆઈબીના 'જિનીયસ ઓફ ધ યર' નામના વિડીયોની હિસ્સેદાર બની. લોકોએ પથ્થર ફેંક્યા તો આલિયાએ એમાંથી મહેલ ચણ્યો. આજની તારીખે લોકોને યાદ પણ નથી આલિયાને  એક સમયે બાઘ્ઘીનું બિરુદ મળ્યું હતું.    

મેઘના ગુલઝારે 'રાઝી' ફિલ્મ માટે આલિયાનો સંપર્ક કરેલો ત્યારે ફક્ત એક જ લીટીમાં ફિલ્મનો કોન્સેપ્ટ સંભળાવ્યો હતોઃ એક કાશ્મીરની મુસ્લિમ છોકરી છે, પાકિસ્તાની ફૌજીને પરણે છે, સાસરે જઈને ભારત માટે જાસૂસી કરે છે અને વતનની સલામતી માટે પોતાનું સર્વસ્વ દાવ પર લગાડી દે છે. બસ, આટલું જ. આલિયાનો જવાબ હતોઃ મેઘના, હું તમારી ફિલ્મ કરીશ. મેઘનાએ કહ્યું કે પણ હજુ તો મારે પ્રોડ્યુસર શોધવાનો પણ બાકી છે. આલિયાએ કહ્યુઃ કશો વાંધો નહીં. તમને જ્યારે પણ પ્રોડ્યુસર મળે ત્યારે હું તમારી આ ફિલ્મ કરવા તૈયાર હોઈશ એટલું નક્કી જાણજો!

ઇન્ડસ્ટ્રીમાં મેઘના ગુલઝારનું સ્થાન કંઈ ઝોયા અખ્તર કે ફરાહ ખાન જેવું મજબૂત નથી કે હિરોઈનો આંખ મીંચીને હા પાડી દે, પણ આલિયાએ 'રાઝી'ના એક લીટીના નરેશન પરથી પારખી લીધું કે આ દળદાર રોલ છે અને ફિલ્મ કરવા જેવી છે. આલિયાની સ્ટોરી-સેન્સ અથવા સ્ક્રિપ્ટ-સેન્સ તગડી છે એ એનો એક બહુ મોટો પ્લસ પોઈન્ટ છે. 'શાનદાર'નું હજુ શૂટિંગ ચાલી રહ્યું હતું ત્યારે જ એણે ડિરેક્ટર વિકાસ બહલને કહી દીધું હતું કે સર, આપણી ફિલ્મમાં લોચો છે.

આલિયા વચ્ચે એક ઇન્ટરવ્યુમાં કહેતી હતી કે, 'પહેલાં મને 'ઉડતા પંજાબ'નો રોલ મારી કરીઅરનો સૌથી અઘરો રોલ લાગતો હતો. એક તો મારે એમાં બિહારી ગામડિયણ છોકરી બનવાનું હતું અને બીજું, એ કેરેક્ટરના ઇમોશનલ ચડાવઉતાર ખાસ્સા તીવ્ર હતા. આજે હું 'રાઝી'ના રોલને મેં અત્યાર સુધીમાં ભજવેલું સૌથી ડિફિકલ્ટ કિરદાર ગણું છું. ના, વાત અહીં પૂરી થતી નથી. અત્યારે હું 'કલંક' નામની ફિલ્મ કરી રહી છું અને હવે મને લાગે છે કે એનો રોલ તો 'ઉડતા પંજાબ' અને 'રાઝી' બન્ને કરતાં વધારે અઘરો છે. જેમ જેમ મારી ફિલ્મોની સંખ્યા વધતી જાય છે તેમ તેમ મારાં પાત્રો વધુ ને વધુ કોમ્પ્લીકેટેડ થતાં જાય છે!'

કરણ જોહરના બેનર હેઠળ બની રહેલી ફિલ્મ 'કલંક'ના ડિરેક્ટર અભિષેક વર્મન છે, જેણે ભૂતકાળમાં આલિયા સાથે 'ટુ સ્ટેટ્સ' બનાવી હતી. વરુણ ધવન 'કલંક'નો હીરો છે. આ ઉપરાંત સંજય દત્ત અને માધુરી દીક્ષિત પણ ફિલ્મમાં છે. માધુરીવાળો રોલ મૂળ શ્રીદેવી કરવાની હતી. શ્રીદેવીના અણધાર્યા મૃત્યુ પછી એની ભુમિકામાં એક જમાનામાં એની કટ્ટર હરીફ ગણાતી માધુરી ગોઠવાઈ ગઈ. આ સિવાય, આલિયા 'બ્રહ્માસ્ત્ર' કરી રહી છે. આ પણ કરણ જોહરનું પ્રોડક્શન છે અને અયાન મુખર્જી ('વેક અપ સિડ', 'યે જવાની હૈ દીવાની') એના ડિરેક્ટર છે. 'બ્રહ્માસ્ત્ર' એક સુપરહીરો ફેન્ટસી ફિલ્મ છે. ફિલ્મમાં આલિયા સાથે રણબીર કપૂરે જોડી જમાવી છે. અમિતાભ બચ્ચન સાથે કામ કરવાની આલિયાની તીવ્ર ઇચ્છા આખરે 'બ્રહ્માસ્ત્ર'માં પૂરી થઈ રહી છે. આલિયાની ત્રીજી આગામી ફિલ્મ છે, 'ગલી બોય'. ડિરેક્ટર, ઝોયા અખ્તર. હીરો, રણવીર સિંહ. આ એક મ્યુઝિકલ છે. આ ત્રણેય ફિલ્મોનું કામકાજ શરૂ થઈ ગયું છે. આ સિવાય આલિયાએ અશ્ર્વિની ઐયર તિવારી ('નીલ બટ્ટે સન્નાટા', 'બરેલી કી બરફી')ની ફિલ્મ પણ સાઈન કરી છે.

આલિયાની આ આગામી ફિલ્મોની વિગતો પરથી લાગે છે કે આવનારાં ચાર-પાંચ વર્ષ સુધી તો એનો નવી પેઢીની ટોપમોસ્ટ એક્ટ્રેસ તરીકેનો દબદબો વધતો જવાનો. આલિયાને આપણે હજુ સુધી કોમેડી કરતાં અને નેગેટિવ રોલમાં જોઈ નથી. બસ, અભિનયના આ બે રંગો પણ એ દેખાડી દે એટલે ભયો ભયો!

 0 0 0 

વન કપ એટ અ ટાઇમ!

સંદેશ - અર્ધસાપ્તાહિક પૂર્તિ - 30 મે 2018

ટેક ઓફ

'ઘણા લોકોને થોડાકથી સંતોષ થઈ જતો હોય છે, પણ જો તમારે વિરાટ સફળતા મેળવવી હોય, ઘણા મોટા સ્તરે અને લાંબો સમય સુધી ટકી રહે એવો પ્રભાવ પેદા કરવો હોય તો નીડર બનીને પગલાં ભર્યાં વગર છૂટકો નથી. બી બોલ્ડ!'

તો, વાત હાવર્ડ શુલ્ટ્ઝ વિશે ચાલતી હતી. અમેરિકાના એક ગરીબ ઘરમાં જન્મેલા હાવર્ડ શુલ્ટ્ઝ શી રીતે સેલિબ્રિટી મલ્ટિ-બિલિયોનેર બન્યા અને શી રીતે પોતાની પોતાની સ્ટારબક્સ કંપનીને દુનિયાની સૌથી વધું જાણીતાં બ્રાન્ડનેમ્સમાં સૂચિમાં સ્થાન અપાવ્યું તે આપણે ગયા બુધવારે જોયું.

1987માં 27 વર્ષની ઉંમરે હાવર્ડે સ્ટારબક્સને ટેક-ઓવર કર્યું ને પહેલાં જ વર્ષમાં કંપનીનાં કુલ આઉટલેટ્સની સંખ્યા 17 પર પહોંચી. હાવર્ડે પોતાને પૈસા ધીરનારા ક્રેડિટર્સને વચન આપ્યું હતું કે પાંચ વર્ષમાં હું સ્ટારબક્સના આઉટલેટ્સનો આંકડો સત્તર પરથી સવાસો પર પહોંચાડી દઈશ! શું એમનો દાવો સાચો પડ્યો? બિલકુલ પડ્યો. 1992માં એકલા અમેરિકામાં સ્ટારબક્સનાં આઉટલેટ્સની સંખ્યા સવાસો નહીં, સવાસો કરતાં ક્યાંય આગળ નીકળી ગઈ હતી. હાવર્ડે મેકડોનલ્ડઝની ફ્રેન્ચાઇઝી સિસ્ટમમાથી ઘણી પ્રેરણા લીધી. સ્માર્ટ માર્કેટિંગ કેમ્પેઇન તૈયાર કર્યું. રમૂજી, વાંચતા જ ચહેરા પર સ્મિત આવી જાય એવાં સ્લોગન બનાવ્યાં. સ્ટારબક્સમાં કોફી પીવી એ એક રોમેન્ટિક બાબત છે એવું અમેરિકનોનાં દિમાગમાં ધીમે ધીમે ડ્રિલ થતું ગયું.

1992માં જ હાવર્ડે સ્ટારબક્સને પબ્લિક કંપની બનાવી. ન્યુ યોર્ક સ્ટોક એક્સચેન્જમાં એન્ટ્રી મારતાંની સાથે જ સ્ટારબક્સના 14 ડોલરના એક શેરનો ભાવ એક જ દિવસમાં વધીને 33 ડોલર થઈ ગયો હતો. એ જમાનામાં રેસ્ટોરાં જેવી જાહેર જગ્યાએ ધૂમ્રપાન કરવાની મનાઈ હોઈ શકે એવું વિચારી પણ શકાતું નહીં, પણ હાવર્ડ શુલ્ટ્ઝે નિયમ ઘડ્યો કે સ્ટારબક્સનાં તમામ આઉટલેટ્સમાં સ્મોકિંગ અલાઉડ નહીં કરવાનું એટલે નહીં જ કરવાનું. શા માટે? જો રેસ્ટોરાંમાં સિગારેટના ધૂમાડા જ ગંધાતા રહે તો કોફીની કડક મીઠી મઘમઘતી સુવાસ કેવી રીતે ફેલાય? સ્ટારબક્સમાં કોફીની જ ખૂશ્બુ રેલાતી રહેવી જોઈએ, બીજી કોઈ વસ્તુની નહીં!

ક્રમશઃ કોફીમાં વરાયટી વધતી ગઈ - લાતે, કાપુચીનો, એસ્પ્રેસો, મોકા, મકીઆતો... અને આ બધામાં પણ એકાધિક વિકલ્પો. હાવર્ડે સેલ્ફ-સર્વિસ સિસ્ટમ દાખલ કરી. જાતે કાઉન્ટર પર જઈને પોતાનો મગ લઈ લેવાનો. કોફીમાં કેટલી ખાંડ નાખવી છે, રેગ્યુલર દૂધ નાખવું છે કે ફેટ-ફ્રી, તે ગ્રાહકે જાતે નક્કી કરવાનું. આટલી બધી મોકળાશ મળવાને કારણે લોકો પોતાની કોફીનો સ્વાદ જાતે નક્કી કરી શકતા. પરિણામ એ આવ્યું કે કાઉન્ટર પર અતરંગી ઓર્ડર મળવા લાગ્યા. જેમ કે, કોઈ કહેશે કે, ગેટ મી ડબલ ટોલ સ્કિની ડીકેફ લાતે, પ્લીઝ!

હાવર્ડ સતત પોતાના ટીમને કહ્યા કરતા કે આપણું સ્ટારબક્સ એ કંઈ ફાસ્ટફૂડ રેસ્ટોરાં નથી. આ એક હળવામળવાની, ગપ્પાં મારવાની જગ્યા છે. આથી સ્ટારબક્સનો માહોલ, એની બેઠક-વ્યવસ્થા અને અપીલ પણ એ પ્રકારનાં હોવા જોઈએ. હાવર્ડ સ્ટારબક્સની બ્રાન્ચ ખોલવા માટે સાધારણ કરતાં અનેકગણી વિશાળ જગ્યા પસંદ કરતા. કાઉન્ટર પાસે ઊંચાં, અન્કર્ટેબલ સ્ટૂલની કતાર ખડી કરી દેવાને બદલે એમણે આરામદાયક સોફા અને સ્ટાઇલિશ ટેબલ-ચેર મૂકાવ્યાં. મસ્તીભર્યો માહોલ હોવા છતાં ખલેલ વગર આરામથી વાતચીત થઈ શકતી હોવાથી લોકો ફોર્મલ મિટીંગ કરવી હોય તો પણ સ્ટારબક્સમાં મળવાનું પસંદ કરવા લાગ્યા. સ્ટારબક્સનાં બધાં આઉટલેટ્સનું ઇન્ટીરિયર એકસરખું રાખવામાં આવતું કે જેથી કોઈ બહારગામ કે બીજા કોઈ દેશમાં સ્ટારબક્સની મુલાકાત લે તો પણ એને 'ઘર જેવું' લાગે!

પોતાના કર્મચારીઓની કાળજી લેવામાં હાવર્ડ ઉદાર દિલ હતા. એમણે કંપની પોલિસી દાખલ કરી કે સ્ટારબક્સમાં જે કર્મચારી અઠવાડિયામાં કુલ 20 કલાક (એટલે કે દિવસના ફક્ત ત્રણ કલાક)ની ડ્યુટી કરતો કે કરતી હશે તેને પણ જનરલ મેડિકલ ઇન્શ્યોરન્સ આપવામાં આવશે. બેસ્ટ એમ્પ્લોયી ઘોષિત થયેલી વ્યક્તિને વિકલ્પ આપવામાં આવતોઃ બોલ, તારે રોકડ રકમનું ઇનામ જોઈએ છે કે એટલી જ કિંમતના કંપનીના શેર જોઈએ છે?

એક વાર કેલિફોર્નિયાના કર્મચારીઓએ ધ્યાન દોર્યું કે ઉનાળામાં કસ્ટમરોની સંખ્યા ઘટી જાય છે, કારણ કે સ્ટારબક્સમાં ફક્ત હોટ ડ્રિન્ક મળે છે, કોલ્ડ ડ્રિન્ક નહીં. હાવર્ડ શરૂઆતમાં તો કોલ્ડ ડ્રિન્ક ઇન્ટોડ્યુસ કરવાની તરફેણમાં નહોતા. એમનું કહેવું હતું કે સ્ટારબક્સ એટલે કોફી અને કોફી એટલે સ્ટારબક્સ એવું જે સમીકરણ ઘડાઈ રહ્યું છે એને હલાવવા જેવું નથી, પણ પછી વિચાર્યું કે ચાલો, કંઈ વાંધો નહીં. કોલ્ડ ડ્રિન્ક ઇન્ટ્રોડ્યુસ કરીને જોઈએ તો ખરા. અખતરો કરવામાં શું વાંધો છે!

આથી 1994માં સ્ટારબક્સમાં ફ્રાપુચીનો નામનું ઠંડુ પીણું ઇન્ટ્રોડ્યુસ કરવામાં આવ્યું. તે એટલું બધું ચાલ્યું કે સ્ટારબક્સને તે વર્ષે થયેલા કુલ પ્રોફિટમાં દસ ટકા જેટલો હિસ્સો ફ્રાપુચીનોનો હતો. પછી તો પેપ્સીકો કંપની સાથે સ્ટારબક્સે કરાર કર્યા અને ફ્રાપુચીનો બોટલમાં મળતું થયું. .      

એક દિવસ હાવર્ડને કહેવામાં આવ્યું કે સર, જુદાં જુદાં શહેરોમાંથી આપણા મેનેજરોના મેસેજ આવ્યા કરે છે. ગ્રાહકો એમને પૂછે છે કે તમે સ્ટારબક્સમાં જે ગીતો વગાડો છો એની સીડી-બીડી જેવું કંઈ મળે કે? હાવર્ડે તરત કેપિટલ રેકોર્ડ્ઝ કંપની સાથે કોન્ટ્રેક્ટ કર્યો. જેઝ અને અન્ય પ્રકારનું સંગીત, કે જેના સૂર સ્ટારબક્સમાં આખો દિવસ વહાવવામાં આવતા હતા, એનું અલાયદું આલ્બમ બહાર પાડવામાં આવ્યું. પહેલાં જ દિવસે આલ્બમની પોણો લાખ નકલો વેચાઈ ગઈ. પછી તો દર વર્ષે સ્ટારબક્સે નિયમિતપણે  પોતાના મ્યુઝિક  ક્લેક્શન્સની સીડી બહાર પાડવા માંડી.

2000ની સાલ સુધીમાં એકલા અમેરિકામાં સ્ટારબક્સના 2400 આઉટલેટ્સ અને યુરોપ-એશિયા-મિડલ ઇસ્ટ-કેનેડા મળીને બીજા 350 આઉટલેટ્સ ખૂલી ગયાં હતાં. પાંચ વર્ષ પછી હાવર્ડે ઘોષણા કરી કે સ્ટારબક્સનું હવે પછીનું લક્ષ્ય બને એટલી ત્વરાથી દસ હજાર બ્રાન્ચ ખોલવાનું છે! બ્રાન્ચની સંખ્યાની સાથે સ્ટારબક્સની લોકપ્રિયતા પણ વધતી જતી હતી. આ પોપ્યુલારિટીનું સજ્જડ પ્રતિબિંબ પ્રતિષ્ઠિત 'ઇકોનોમિસ્ટ' મેગેઝિને પાડ્યું. 'ઇકોનોમિસ્ટ' મેગેઝિને સ્ટારબક્સ ઇન્ડેક્સ નામનો શબ્દપ્રયોગ વહેતો કર્યો. સ્ટારબક્સ ઇન્ડેક્સ અમેરિકાની આર્થિક સ્થિતિનું માપ દર્શાવતું હતું. સ્ટારબક્સની કોફીના એક સ્ટાન્ડર્ડ કપના ભાવ પ્રમાણે આ ઇન્ડેક્સ ઊંચોનીચો થયા કરતો!

આમ જોવા જઈએ તો સ્ટારબક્સ સાથે તગડી હરીફાઈ કરનાર કોઈ બ્રાન્ડ હતી જ નહીં. એટલે એક રીતે હાવર્ડ અને તેમની ટીમ રિલેક્સ થઈ ગઈ હતી. એ વાત અલગ છે કે સ્ટારબક્સની સફળતા જોઈને બીજી કંઈ કેટલીય કોફી શોપ્સ ધડાધડ ખૂલી ગઈ હતી. ફાસ્ટફૂડવાળા તો ઠીક પેટ્રોલ પમ્પવાળા પણ એસ્પ્રેસો કોફી રાખવા માંડ્યા હતા ને પાછા જાહેરાતમાં ખાસ ઉલ્લેખ પણ કરતા. કોફી વેચવાના ધંધામાં માલમલીદો જોઈને કેટલાય છોટા-મોટો ખેલાડીઓ મેદાનમાં ઉતરી પડ્યા હતા. અરે, મેકડોનલ્ડ્ઝ અને ડન્કિન ડોન્ટ્સવાળા પણ ગ્રાહકોને આકર્ષવા માટે ફ્રી કોફી, ફ્રી કૂપન ને એવું બધું ઓફર કરવા માંડ્યા હતા. અમેરિકા સિવાયના દેશોમાં કોફી શોપવાળા સ્ટારબક્સના કલ્ચરની નકલ પૂરેપૂરી કરે અને ભાવ ઓછા રાખે. વળી પાછા એવો પ્રચાર પણ કરે કે સ્ટારબક્સ જેવી અમેરિકન કંપનીને શા માટે ફાયદો કરાવવો જોઈએ? લોકલ બ્રાન્ડને સપોર્ટ કરો!

સ્ટારબક્સને આ પ્રકારની હરીફાઈનો ગરમાટો લાગ્યો જ. પરિણામ એ આવ્યું કે 2008માં સ્ટારબક્સના 600 અને પછીના વર્ષે 300 આઉટલેટ બંધ કરવા પડ્યાં. રમતમાં સતત આગળ રહેવા માટે સ્ટારબક્સે ક્વોલિટી અને સુવિધાઓ ઓર સુધારવા પર ફોકસ કર્યું અને હજુય કરી રહી છે. હાવર્ડ શુલ્ટ્ઝે પોતાની ટીમને કહી રાખ્યું છે કે આપણે કોઈ પણ ભોગે આ પાંચ સિદ્ધાંતોને વળગી રહેવાનું છે - રોમાન્સ, એક્સેસિબિલિટી (અપંગ માણસને પણ અગવડ ન પડે એવી સુવિધા), લક્ઝરી, પીસ (શાંતિ, નિરાંત) અને ઇન્ફોર્માલિટી (ધીરગંભીર નહીં, પણ હલકોફુલકો અનૌપચારિક માહોલ).

આજની તારીખે દુનિયાના 75 કરતાં વધારે દેશોમાં સ્ટારબક્સની હાજરી છે, 27,000 જેટલાં આઉટલેટ્સ છે અને કંપનીમાં લગભગ કુલ ત્રણ લાખ જેટલા કર્મચારીઓ કામ કરે છે. હાવર્ડ શુલ્ટ્ઝે પોતાની સફળ યાત્રાનો પડઘો પાડતાં બે પુસ્તકો લખ્યાં છે - 'પોર યોર હાર્ટ ઇનટુ ઇટઃ હાઉ સ્ટારબક્સ બિલ્ટ અ કંપની વન કપ એટ અ ટાઇમ' અને બીજું છે, 'ઓનવર્ડઃ હાઉ સ્ટારબક્સ ફોટ ઇટ્સ લાઇફ વિધાઉટ લુઝિંગ ઇટ્સ સોલ'. હાવર્ડ શુલ્ટઝે કહ્યું છે, 'જો તમે નાનાં નાનાં સપનાં જોશો તો તમારી સિદ્ધિ પણ નાની હોવાની. ઘણા લોકોને થોડાકથી સંતોષ થઈ જતો હોય છે, પણ જો તમારે વિરાટ સફળતા મેળવવી હોય, ઘણા મોટા સ્તરે અને લાંબો સમય સુધી ટકી રહે એવો પ્રભાવ પેદા કરવો હોય તો નીડર બનીને પગલાં ભર્યાં વગર છૂટકો નથી. બી બોલ્ડ. જીવનમાં એવા કેટલાય પ્રસંગો આવશે જ્યારે તમારે તમારી ભીતર હોય એટલી હિંમત એકઠી કરીને એવા નિર્ણયો લેવા પડશે જે બીજાઓને લોજિકલ નહીં લાગે, જે કોમન સેન્સથી વિરુદ્ધ હશે અને જેનો તમારા શુભેચ્છકો સુધ્ધાં વિરોધ કરશે. આમ છતાંય જો તમને દઢપણે લાગતું હોય કે ના, મારો માંહ્યલો જે કહે છે તે સાચું જ છે તો પછી બસ, આગળ વધો. જોખમ ઉઠાવો. સફળતા તમને તે રસ્તેથી જ મળશે.'

સ્ટારબક્સની કથા અને હાવર્ડ શુલ્ટ્ઝના વ્યક્તિત્વમાં રસ પડ્યો હોય તો યુટ્યુબ પર એના સુંદર વિડીયોઝ અવેલેબલ છે તે જોજો. મજા પડશે.  

0 0 0